شناسایی و اولویت بندی عوامل مؤثر بر رقابت پذیری گردشگری شهر تهران
محورهای موضوعی : مطالعات اجتماعی و گردشگری، جامعه شناسی گردشگری
حسین فرهادی خواه
1
(دانشجوی دکترا، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران)
کرامت اله زیاری
2
(استاد، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران)
سعید زنگنه شهرکی
3
(دانشیار، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران)
ناصر رضایی
4
(استادیار، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.تهران)
کلید واژه: رقابتپذیری گردشگری, گردشگری شهری, شهر تهران, میک مک ,
چکیده مقاله :
شهر تهران دارای پتانسیلهای گردشگری فراوانی می باشد اما این شهر نتوانسته است متناسب با این ظرفیت ها گردشگر جذب کند؛ بنابراین لازم است تا پتانسیلهای گردشگری خود را شناسایی، تقویت و معرفی نماید. پیش شرط اساسی برای استفاده از این ظرفیت ها، بهره مندی از توسعه گردشگری و افزایش توان رقابتپذیری گردشگری این شهر، و نیز شناسایی عوامل اصلی مؤثر بر توسعه گردشگری آن می باشد. در همین راستا تحقیق حاضر به دنبال شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر رقابت پذیری گردشگری شهر تهران می باشد. این تحقیق از نظر هدف جزء تحقیقات کاربردی است که با استفاده از روش آمیخته (کیفی-کمّی) انجام گرفته است. در این تحقیق با استفاده از تکنیک دلفی ابتدا مهم ترین عوامل مؤثر بر رقابت پذیری گردشگری شهر تهران به کمک 15 نفر از متخصصان این حوزه در چارچوب شاخص های مجمع جهانی اقتصاد، استخراج گردید. در مرحله بعدی برای شناخت محرک های اصلی مؤثر بر آینده گردشگری تهران و رقابت پذیری آن از پرسشنامه اثرات متقاطع و برای تحلیل داده ها از نرم‌افزار میک مک استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داده است که از بین 35 عامل بررسی شده در نهایت 12 عامل به‌عنوان عوامل کلیدی انتخاب شده اند؛ از جمله آن‌ها می توان به اولویت بخشی به سفر و گردشگری نزد دولت، باز بودن بین المللی، بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت گردشگری، بهبود وضعیت منابع انسانی و بازار کار گردشگری، منابع فرهنگی، منابع طبیعی، ارتباط با رسانه¬های دنیا و اطلاع رسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران و برندسازی برای شهر تهران در زمینه پتانسیل¬های گردشگری و معرفی آن اشاره کرد.
While enjoying great tourism potential, Tehran has failed to attract tourists in proportion to such potential, making it necessary to identify, enhance, and introduce the potential. In this regard, as developing tourism and improving Tehran’s tourism competitiveness count as the main prerequisite for putting such potentials into practice, this applied study sought to identify the key factors involved in the tourism competitiveness of Tehran using the mixed method approach. To this end, the study identified, with the help of 15 experts in the relevant field, the most important factors involved in Tehran’s tourism competitiveness based on the indicators defined by the World Economic Forum using the Delphi technique. Then, a cross-impact questionnaire was applied to identify the main driving forces that influence the future of tourism in Tehran and its competitiveness. Finally, the collected data were analyzed using the MICMAC software. According to the study’s results, out of the 35 examined factors, 12 factors were selected as the key factors affecting Tehran’s tourism competitiveness which are as follows: developing state-backed prioritization of travel and tourism, enjoying international openness, revising prevailing laws and regulations to enhance tourism, improving the status of human resources and tourism labor market, making better use of cultural and natural resources, fostering communications with the world media, publicizing Tehran’s tourism attractions, branding Tehran in terms of tourism potentials, and introducing Tehran’s tourism potentials. .
اجزاء شکوهی، محمد؛ شاکرمی، نعمت و منصور زاده، علی¬محمد. (1396). «برنامهریزی راهبردی گردشگری کردستان بر پایه هویت رقابتپذیری منطقه¬ای با استفاده از تکنیک Meta-SWOT». فصلنامه مدیریت شهری، 7 (26)، 17-31.
افراخته، حسن؛ جلالیان، حمید و آرامی، ابراهیم. (1398). «تحلیل عوامل مؤثر در رقابتپذیری گردشگری (مطالعه موردی: شهرستان سرعین)». فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاه¬های انسانی، 14 (2)، 457-472.
اکبری، مجید و انصاری، معصومه. (1399). «بازشناسی محرک¬های مؤثر بر رقابتپذیری سفر و گردشگری برای دوران پساکرونا (مطالعه موردی: ایران)». فصلنامه مدیریت گردشگری. 19 (ویژه‌نامه همه¬گیری کووید 19)، 284-253.
باقری، مسلم، شجاعی، پیام و کیانی، مهراد. (1395). «ارائه مدل تفسیری ساختاری شاخصهای رقابتپذیری سفر و گردشگری (مطالعه موردی استان فارس)». مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری، 5 (18)، 137-157.
خانزاده، حامد؛ رهنورد، فرج اله؛ بامداد، ناصر و محمودزاده، سیدمجتبی. (1401). «رقابتپذیری گردشگری شهرهای ایران در پرتو مدیریت مقصد». گردشگری و توسعه، 11 (2)، 79-98.
دهقان پوری، حوریه؛ سرلاب، رقیه؛ چاوشی، سیدرسول و دنیاپور، حسین. (1399). «بررسی تأثیر هوش بازاریابی بر رقابتپذیری فروشگاه‌های آنلاین ورزشی با نقش میانجی عملکرد نوآورانه». تحقیقات بازاریابی نوین، 10(3 (38 پیاپی))، 57-80.
راشدی، اسداله؛ عبیدی، شیرین، و فرجی، امین. (1399). «ابعاد اقتصادی گردشگری و درآمد پایدار شهرداری‌ها (مطالعه¬ی موردی: شهرداری تهران)». اقتصاد و برنامه¬ریزی شهری، 1(3 )، 127-137.
الطافی، مصطفی؛ اسکندری ثانی، محمد؛ متولی، صدرالدین و جانباز قبادی، غلامرضا. (1402). «شناسایی، تحلیل، رتبه‌بندی معیارهای تأثیرگذار بر گردشگری شهری (مطالعه موردی: شهر شاهرود).» جغرافیا و پایداری محیط، 13 (2)، 19-37.
عميد، حسن. (1389). فرهنگ فارسی. سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، چاپ نخست، تهران: اَشجَع.
فرجی راد، عبدالرضا و آقاجانی، سمیه. (1388). «تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه‌بندی آن». فصلنامه جغرافیای سرزمین، 6 (23)، 61-74.
قاراخانی ده سرخی، مسعود؛ آقاخانی، ام¬البنین و اشرف السادات، پسندیده. (1395). بررسی مفهوم رقابتپذیری با رویکرد نوآوری در اقتصاد دانش‌بنیان برای کشورهای منتخب. کنفرانس سالیانه مدیریت استراتژیک، دانشگاه تهران.
قائدرحمتی، صفر و خاوریان گرمسیر، امیررضا. (1395). «نقش تکنیک Meta-SWOT در برنامهریزی راهبردی گردشگری شهر یزد». فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، 20 (1). 179-205.
نادعلیپور، زهرا. (مرداد 1392). «ارزیابی کیفیت مـدیریت مقصـد گردشـگری از دیـدگاه مزیـت رقـابتی؛ مطالعه موردی: منطقه چابهار». فصلنامه گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ، 1 (1) 57-73
ناصری اصفهانی، هاجر؛ نسترن، مهین و بیدرام، رسول. (1399). «تبیین مدل مفهومی ارزش‌آفرینی بافت¬های تاریخی با رویکرد رقابتپذیری شهری». فصلنامه علمی اقتصاد و مدیریت شهری، 8(31)، 35-58.
نصر، طاهره. (1398). «شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر گردشگری در کلان¬شهر شیراز با رویکرد آینده¬پژوهی». فصلنامه پژوهش و برنامه¬ریزی شهری، سال 10، شمارۀ پیاپی 37، صص 55-66.
ویسی، هادی. (1396). «بررسی سیاستگذاری صنعت گردشگری در قوانین بالادستی جمهوری اسلامی». فصلنامه مطالعاتی راهبردی سیاستگذاری عمومی، 7 (25)، 93-112.
یعقوبی منظری، پریسا و آقامیری، امید. (1396). «شناسایی استراتژی¬های توسعه پایدار صنعت گردشگری ایران با استفاده از تکنیک متاسوات و ارائه راهکارهای مناسب». فصلنامه بررسی¬های بازرگانی، 15 (86-87)، 1-15.
Ahn, Y. J., & Bessiere, J. (2022). The Relationships between Tourism Destination Competitiveness, Empowerment, and Supportive Actions for Tourism. Sustainability, 15(1), 626.
Cronjé, D. F., & du Plessis, E. (2020). A review on tourism destination competitiveness. Journal of Hospitality and Tourism Management, 45, 256-265.
Go, F., Govers, R. (2000). Intergrated quality management for tourism destinations: A European perspective on achieving competitiveness. Tourism Management, 21, 79-88.
Goffi, G., & Cucculelli, M. (2019). Explaining tourism competitiveness in small and medium destinations: the Italian case. Current Issues in Tourism, 22(17), 2109-2139.
Knežević Cvelbar, L., Dwyer, L., Koman, M., & Mihalič, T. (2016). Drivers of destination competitiveness in tourism: a global investigation. Journal of travel research, 55(8), 1041-1050.
Lopes, A. P. F., Muñoz, M. M., & Alarcón-Urbistondo, P. (2018). Regional tourism competitiveness using the PROMETHEE approach. Annals of Tourism Research, 73, 1-13.
Mendola, D., & Volo, S. (2017). Building composite indicators in tourism studies: Measurements and applications in tourism destination competitiveness. Tourism Management, 59, 541–553.
Novy, J., & Colomb, C. (2019). Urban tourism as a source of contention and social mobilisations: a critical review. Tourism Planning & Development, 16(4), 358-375
Perna, F., Custódio, M. J., & Oliveira, V. (2018). Tourism destination competitiveness: an application model for the south of Portugal versus the Mediterranean region of Spain: COMPETITIVTOUR. Tourism & Management Studies, 14(1), 19-29.
Romão, J., & Nijkamp, P. (2019). Impacts of innovation, productivity and specialization on tourism competitiveness–a spatial econometric analysis on European regions. Current Issues in Tourism, 22(10), 1150-1169.
United Nations World Tourism Organization, 2021
Wan, J., Yan, J., Wang, X., Liu, Z., Wang, H., & Wang, T. (2019). Spatial-Temporal Pattern and Its Influencing Factors on Urban Tourism Competitiveness in City Agglomerations across the Guanzhong Plain. Sustainability, 11(23), 6743.
Weng, J., Xiao, J., & Yu, L. (2021). Local Demand, Quality of Place, and Urban Tourism Competitiveness. Frontiers in Psychology, 12, 817805-817805.
Yilmaz burca, S. (2008). Competitive advantage strategies for SMES: Acase study in tourist sector. Dokuz Eylul University, Turkey, 157-171.
فصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال دوازدهم،دوره دوازدهم، شماره بیست و ششم،تابستان 1403 (صص74-49)
شناسایی و اولویتبندی عوامل مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران1
حسین فرهادی خواه، دانشجوی دکترا، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران
کرامت اله زیاری2، استاد، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران
سعید زنگنه شهرکی، دانشیار، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران
ناصر رضایی، استادیار، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران
تاریخ دریافت: 22/11/1401 تاریخ پذیریش: 8/7/1402
چکیده
شهر تهران دارای پتانسیلهای گردشگری فراوانی میباشد اما این شهر نتوانسته است متناسب با این ظرفیتها گردشگر جذب کند؛ بنابراین لازم است تا پتانسیلهای گردشگری خود را شناسایی، تقویت و معرفی نماید. پیششرط اساسی برای استفاده از این ظرفیتها، بهرهمندی از توسعه گردشگری و افزایش توان رقابتپذیری گردشگری این شهر، و نیز شناسایی عوامل اصلی مؤثر بر توسعه گردشگری آن میباشد. در همین راستا تحقیق حاضر به دنبال شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران میباشد. این تحقیق از نظر هدف جزء تحقیقات کاربردی است که با استفاده از روش آمیخته (کیفی-کمّی) انجام گرفته است. در این تحقیق با استفاده از تکنیک دلفی ابتدا مهمترین عوامل مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران به کمک 15 نفر از متخصصان این حوزه در چارچوب شاخصهای مجمع جهانی اقتصاد، استخراج گردید. در مرحله بعدی برای شناخت محرکهای اصلی مؤثر بر آینده گردشگری تهران و رقابتپذیری آن از پرسشنامه اثرات متقاطع و برای تحلیل دادهها از نرم‌افزار میکمک استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داده است که از بین 35 عامل بررسی شده در نهایت 12 عامل به‌عنوان عوامل کلیدی انتخاب شدهاند؛ از جمله آن‌ها میتوان به اولویتبخشی به سفر و گردشگری نزد دولت، باز بودن بینالمللی، بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت گردشگری، بهبود وضعیت منابع انسانی و بازار کار گردشگری، منابع فرهنگی، منابع طبیعی، ارتباط با رسانههای دنیا و اطلاعرسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران و برندسازی برای شهر تهران در زمینه پتانسیلهای گردشگری و معرفی آن اشاره کرد.
کلیدواژهها: رقابتپذیری گردشگری، گردشگری شهری، شهر تهران، میک مک
[1] 1. این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با موضوع «الگوی رقابت پذیری گردشگری شهری با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر تهران)» با راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم و چهارم در دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران میباشد.
[2] 2.نویسنده مسئول، Email: zayyari@ut.ac.ir
مقدمه
از زمان جنگ جهانی دوم گردشگری به‌سرعت رشد کرده است و در بین انواع گردشگری، گردشگری شهری با نرخ بیشتری رشد کرده است (نووی و کلمب1، 2019). در این بین، صنعت در حال تغییر گردشگری نیاز شدیدی به بقاء و رقابت دارد. رقبا به‌طور روزافزون از بیرون وارد صنعت گردشگری خواهند شد. عرضه‌کنندگان می‌بایست به مشتریان نزدیک‌تر شوند تا مهارت‌ها و منابع خود را با بازار هماهنگ کنند (یلماز2، 2008). رقابتپذیری مقاصد گردشگری نقش مهمی در بازاریابی گردشگری ایفا میکند (لوپز و همکاران3، 2018). به همین دلیل ارزیابی دقیق از رقابتپذیری مقاصد گردشگری ضروری هست (مندولا4، 2017). زمانی که جذابیت کلی یک مقصد گردشگری، بیشتر از مقصد جایگزین آن برای بازدیدکنندگان باشد، موضوع رقابت مطرح و قابل دستیابی میشود. امروزه صنعت گردشگری بیشتر به‌عنوان یک محرک توسعه مدنظر کشورها میباشد. از طرفی در سالهای اخیر با تحریمهای یک‌جانبه علیه کشور که صادرات نفت و درآمد ناشی از آن را با مشکل مواجه کرده است، یافتن جایگزینی مناسب برای نفت بیشتر احساس شده است؛ اما بنا بر گزارش مجامع بینالمللی کشور ما نتوانسته در این زمینه موفق عمل کند. رقابتی شدن بازار گردشگری باعث جلب توجه روز افزون پژوهشگران به این مقوله شده است و آن را به یک موضوع محوری در سطح تبدیل کرده است و از آن به‌عنوان وسیلهای جهت دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و توسعه پایدار یاد میشود اما دلیل توجه روزافزون به موضوع رقابتپذیری در ادبیات گردشگری و سایر کسب‌وکارها این است که شاخص رقابتپذیری میتواند نماینده بسیاری از شاخصهای مهم و اساسی دیگر باشد (افراخته و همکاران، 1398). از طرفی بخش قابل‌توجهی از منابع درآمدی شهرداری (شهرهای) کشور از جمله شهر تهران به‌صورت ناپایدار میباشد. «گردشگری، یکی از ارکان مهم اقتصادی در بسیاری از شهرهاست که نقش عمدهای در ایجاد درآمدهای پایدار، اشتغال، حفاظت از زیرساختها و افزایش کیفیت خدمات عمومی شهری ایفا میکند. از اینرو، موجب تحرک اقتصاد شهری و حرکت صحیح آن در مسیر توسعه پایدار میشود» (راشدی و همکاران، 1399: 127). در همین راستا متولیان مربوطه در سطح ملی و محلی سعی می‌کنند تا با ایجاد جاذبههای گردشگری جدید یا ارزشمند نمودن جاذبههای گردشگري موجود، از فرصتهای نهفته در این صنعت در جهت بهبود وضعیت جامعه و سازمانهای تحت مدیریت خود، حداکثر استفاده را ببرند. طبیعتاً در هر کشوری شهرها بنا به پتانسیلهای مختلفی که دارند، بخش اعظمی از جذب انواع گردشگر داخلی و خارجی و نیز خدمات‌دهی به آن‌ها (اعم از اینکه مقصد گردشگران باشند یا نباشند) را بر عهده دارند و به‌نوعی اکثر درآمد ناشی از گردشگری و ارزش‌افزوده آن در شهرها به دست میآید؛ اما گاهی این شهرها همانند شهر تهران متناسب با پتانسیلهای موجود خود، نمیتوانند گردشگران را به خود جذب کنند و در مقابل رقیبان خود عملکرد مناسبی داشته باشند هرچند که پتانسیلهای بالاتری داشته باشند (این امر در سطح کشورها نیز نمود دارد) و این امر باعث از بین رفتن فرصت استفاده مناسب از پتانسیلهای گردشگری میشود؛ بنابراین ضروری است به بررسی و شناخت عوامل کلیدی اثرگذار بر رقابتپذیری گردشگری این مراکز پرداخته شود تا با توجه به خروجی آن تصمیمات مناسب در جهت استفاده بهینه از این صنعت سودآور، پاک و کم‌هزینه اتخاذ شود. با توجه به پتانسیلهای مختلف گردشگری (اعم از طبیعی و انسان ساخت) و زیرساختهای موجود در شهر تهران و محدودههای اطراف آن؛ این شهر میتواند توانایی بالایی در جذب گردشگر و رقابت با سایر مقاصد گردشگری داشته باشد. با این حال قدم نخست و ضروری در جهت استفاده از این پتانسیلها و رقابت با سایر مقاصد گردشگری، شناخت عوامل کلیدی اثرگذار بر رقابتپذیری گردشگری این شهر میباشد، امری که این تحقیق سعی در بررسی و تحلیل آن دارد. زیرا در صورت شناسایی، بررسی و اولویتبندی عوامل کلیدی و اثرگذار و اقدام عملی در راستای این موارد، میتوان به بهبود وضعیت گردشگری و رقابتپذیری آن در شهر تهران اقدام کرد.
از جمله تحقیقاتی که در سالهای اخیر به این موضوع پرداختهاند میتوان به این موارد اشاره کرد: سولبار و همکاران5 (2016) در تحقیق خود با عنوان محرکهای رقابتپذیری مقاصد گردشگری؛ یک تحقیق جهانی، بیان می‌کنند که عوامل خاص گردشگری، مانند زیرساختهای گردشگری و مدیریت مقصد، اصلی‌ترین محرکهای رقابت در کشورهای درحال‌توسعه است. درحالی‌که رقابت مقصد در کشورهای توسعه‌یافته به فاکتور خاص مدیریت مقصد و همچنین به شرایط وسیع اقتصادی مانند زیرساختهای عمومی، کلان محیط‌زیست و محیط تجاری بستگی دارد. لوپز و همکاران (2018) مقالهای با عنوان رقابتپذیری گردشگری منطقهای با استفاده از رویکرد پرامتی به این نتیجه رسیدهاند که ناحیه مادر شهری پورتو6 در رتبه اول و بعد از آن کاوادو7 و دورو8 قرار دارند. گوفی و کوکولِلی9 (2019) به تبیین الگوی رقابتپذیری در مقاصد کوچک و متوسط ایتالیا پرداختهاند. بررسیهای این تحقیق نشان می‌دهد که چندبعدی بودن و نسبی بودن مفهوم رقابتپذیری مقاصد گردشگری بر روابط بین پیشبینی کنندهها (مستقل) و متغیرهای وابسته تأثیر می‌گذارد. قابلیت‌های مدیریتی، کیفیت خدمات و سیاستهایی که باهدف تقویت توانمندی محلی انجام میشود، مهمترین عوامل تعیین‌کننده رقابتپذیری شهرهای کوچک و متوسط ایتالیا بودهاند. روما و نیجکامپ10 (2019) در تحقیقی با عنوان تأثیر نوآوری، بهرهوری و تخصص در رقابتپذیری گردشگری – تجزیه‌وتحلیل اقتصادسنجی فضایی بر مناطق اروپا، به دنبال بررسی تأثیر نوآوری بر رقابتپذیری گردشگری در اروپا بودهاند. نتایج تحقیق آن‌ها جالب بوده است و نشان داده است که هر جا گردشگری رونق بیشتری داشته است سطوح پایینتری از بهرهوری وجود دارد و برعکس در مناطق که آموزش، بهرهوری و نوآوری سطح بالاتری را نشان می‌دهد ارزش‌افزوده به‌دست‌آمده از گردشگری به‌مراتب پایین‌تر است. وان و همکاران11 (2019) در تحقیقی به مطالعه الگوی فضایی زمانی و تأثیر آن بر رقابتپذیری گردشگری شهری، مجتمعهای (شهری) سرتاسر دشت گوانژوک12، پرداختهاند، نتایج این تحقیق نشان داده است که به لحاظ مکانی، تفاوت معناداری بین شهرهای موجود در دشت ازنظر رقابتپذیری وجود دارد. در سال 2010 سطح بالا و متوسط رقابتپذیری در بین قسمت شرق تا غرب دشت بوده و سطح پایین رقابتپذیری در بالهای شمالی و جنوبی محدوده بوده است اما در سال 2017 توزیع رقابتپذیری به سمت قطبی شدن پیش رفته است. به عبارتی در سال 2017 از تعداد شهرهای میانی در رقابتپذیری کاسته شدهاند و تعداد شهرهای بالا و پایین افزایش یافته‌اند و به‌طورکلی وضعیت رقابتپذیری گردشگری (2017) روند تقویت رقابتپذیری در شرق دشت و تضعیف آن در غرب محدوده بوده است. کرونژ و همکاران13 (2020) یک مطالعه مروری بر روی ادبیات رقابتپذیری گردشگری انجام دادهاند. یافتههای بررسی آن‌ها نشان داده است که رقابتپذیری مقصد گردشگری یک موضوع تحقیقاتی محبوب در صنعت گردشگری باقی خواهد ماند و مقاصد گردشگری را قادر می‌سازد تا سهم بازار خود را حفظ کند. اکثر مطالعات موردی انجام شده در اروپا مستقر بودند و بنابراین بر تمرکز (تحقیقاتی) بر سایر قاره‌ها تأکید می‌کنند. ونگ و همکاران14 (2021) در تحقیقی به بررسی تقاضای محلی، کیفیت مکان و رقابتپذیری گردشگری شهری پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که شهرهای ثروتمندتر از کیفیت مکانی بالاتری برخوردار هستند و کیفیت مکانی بالاتر گردشگران بیشتری را جذب میکند.. اهن و بسیر15 (2022) به بررسی رابطه بین رقابتپذیری مقصد گردشگری، توانمندسازی و اقدامات حمایتی از گردشگری پرداختهاند. آن‌ها به این نتیجه رسیدهاند که توانمندسازی روانی و اقتصادی اثرات مثبتی بر حمایت ساکنان از گردشگری دارد. همچنین درک اهمیت توانمندسازی ساکنان میتواند برای سیاستگذاران عرصه گردشگری بسیار مفید باشد. اکبری و انصاری (1399) در مقالهای به بازشناسی محرکهای مؤثر بر رقابتپذیری سفر و گردشگری برای دوران پساکرونا در ایران پرداختهاند. نتایج این تحقیق نشان داده است که محرکهای تقویت تورهای مسافرتی برای جذب گردشگر (آمادگی زیرساختی)، انتخاب ایران به دلیل تجربه قبلی (آمادگی شرایط و چارچوب قانونی گردشگری) و آمادگی جهش سفر و میزبانی شایسته از گردشگران (آمادگی زیرساختی( بیشتر از سایر محرکها بر رقابتپذیری گردشگری کشور در دوران پساکرونا مؤثر هستند. خانزاده و همکاران (1401) در تحقیقی با عنوان رقابتپذیری گردشگری شهرهای ایران در پرتو مدیریت مقصد به این نتیجه رسیدهاند که رقابتپذیری گردشگری شهرهای ایران در هیچ‌یک از شاخصهای تدوین‌شده رقابتپذیری مبتنی بر قابلیت (شامل استانداردهای گردشگری، ظرفیت رشد گردشگری، رقابتی بودن بنگاههای گردشگری و گردشگری آینده‌نگر) در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و نمرات کسب‌شده در تمامی شاخصها کمتر از میانگین است. الطافی و همکاران (1402) در تحقیق خود با عنوان شناسایی، تحلیل و رتبه‌بندی معیارهای تأثیرگذار بر گردشگری شهر شاهرود به این نتیجه رسیدهاند که مهمترین معیار مؤثر گردشگری شهر شاهرود معیار سیاستگذاری و برنامهریزی میباشد.
همان‌گونه که مشاهده شده است تاکنون تحقیقات مختلفی در رابطه با رقابتپذیری مقاصد گردشگری انجام گرفته است و هر تحقیق به فراخور موقعیت مکانی و زمانی خود مواردی خاصی را مورد بررسی قرار دادهاند که اغلب قابلیت تعمیم چندان بالایی نداشتهاند و میتوان گفت تاکنون یک مجموعه شاخص که بشود از آن‌ها برای بررسی رقابتپذیری گردشگری استفاده کرد، ارائه نشده است. وجه تمایز تحقیق حاضر با سایر تحقیقات مشابه علاوه بر مطالعه موردی و تحقیق در این زمینه بر روی آن، استفاده از متأخرترین، جامع‌ترین و کامل‌ترین ابعاد و شاخصهای ارائه شده توسط مجمع جهانی اقتصاد و تکمیل آن با توجه به شرایط تهران برای بررسی رقابتپذیری شهر تهران میباشد.
مبانی نظری
«تعریف رقابت کار دشواری است، زیرا رقابت مفهومی نسبی و چند بعدی است» (دهقانپور و همکاران، 1399: 59). ولی میتوان رقابت را، تلاش برای پیشی گرفتن بر یکدیگر (در یک فعالیت مشخص) تعریف کرد (فرهنگ عمید، 1389). «ریشه رقابتپذیری کلمه لاتین رقابت16 است. به‌طور کلی، رقابتپذیری قابلیتها و توانمندیهایی است که یک کسب‌وکار، صنعت، منطقه و کشور دارند و میتوانند آن‌ها را حفظ کنند تا در عرصه رقابت بینالمللی نرخ بازگشت فراوانی را در فاکتورهای تولید ایجاد کنند و نیروی انسانی خود را در وضعیت نسبتاً خوبی قرار دهند. در واقع رقابتپذیری توانایی افزایش سهم بازار، سوددهی، رشد ارزش افزوده و ماندن در صحنه رقابت عادلانه و بینالمللی برای دوره‌های طولانی است» (قاراخانی دهسرخی و همکاران، 1395: 394). «تفکر رقابتپذیری شهری بر اساس تحولات اقتصاد جهانی و افزایش حیرت‌انگیز گردش سرمایه در جهان، در دهه‌های گذشته شکل گرفت. در دو دهه اخیر، رقابت روزافزون سرمایه‌های در گردش بین شهرهای جهان و شرکتهای فراملیتی که به دلیل توجه به سرمایه‌گذاری‌های جدید چشم‌اندازهای جغرافیایی کلان مقیاسی داشته‌اند، شدت یافته است» (ناصری اصفهانی و همکاران، 1399: 39).
گردشگری یک پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که منجر به جابجایی مردم به کشورها یا مکانهایی خارج از محیط معمول آن‌ها برای اهداف شخصی یا تجاری / شغلی میشود. طبق تعریف سازمان جهانی گردشگری؛ گردشگری شهری نوعی از فعالیتهای گردشگری میباشد که در یک فضای شهری (که با ویژگیهای ذاتی آن‌که با اقتصاد غیرکشاورزی مانند تجارت، تولید، خدمات و ... مشخص میشود) صورت می‌گیرد. از نظر این سازمان مقاصد گردشگری شهری انواع مختلفی از تجربیات فرهنگی، معماری، اجتماعی، فناوری و ... ارائه می‌دهد. گردشگری شهری میتواند به‌عنوان نیروی محرکه بسیاری از شهرها و کشورها عمل کند. گردشگری ذاتاً با چگونگی توسعه یک شهر و فراهم کردن شرایط زندگی بیشتر و بهتر برای ساکنان و بازدیدکنندگان آن مرتبط است (سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل متحد17، 2021). در گردشگري شهري انگيزه گردشگر ديدار از جاذبههای شـهري و يـا ديـدار اقـوام و دوستان در شهر و يا تركيبي از هر دو انگيزه است. با این‌همه به نظر می‌رسد دو نوع گردشگري شهري وجود داشـته باشد (فرجیراد و آقاجانی، 1388: 69).
گردشگري شهري خالص: در اين نوع از گردشگري شـهري گردشـگران تنهـا بـه يـك شـهر خـاص مـسافرت می‌کنند و از ابتدا تا انتهاي مدت اقامت خود را در همان شـهر می‌گذرانند و از جاذبههای همـان شـهر ديـدن می‌کنند. برخي از محققين اين نوع از گردشگري را گردشگري شهري يكجانشين مينامند.
گردشگري شهري مختلط: در اين نوع از گردشگري شهري، هدف گردشگران علاوه بـر ديـدن جاذبهها و يا اقوام و دوستان، رفتن به شهرهاي كوچك، روستاها و ييلاق اطراف و يا پيرامون آن شهر اصلي نيز ميباشد. در ايـن نوع از گردشگري شهري معمولاً مدت اقامت طولانی‌تر اسـت و بيـشتر مـدت اقامـت در همـان شـهر اول سـپري ميشود. برخي از محققين اين نوع از گردشگري را گردشگري شهري كوچنده مينامند.
عوامل مؤثر بر جذب گردشگر بر اساس تقسیمبندی سازمان جهانی گردشگری در قالب چهار شاخص کلی بیان میشود که عبارتاند از: آمادگی محیطی18، شاخص سیاستگذاری (قانونی) و آمادگی در گردشگری و سفر19، شاخص زیرساختها20 و شاخص منابع فرهنگی و طبیعی21.
زیرمجموعهی این شاخصها «محیط کسب و کار22، امنیت و ایمنی23، بهداشت و سلامت24، منابع انسانی و بازار کار25، آمادگی در حوزه بازار کار و ارتباطات26، اولویتدهی به سفر و گردشگري27، گشودگی بینالمللی28، رقابتپذیري قیمتی29، پایداری محیط30، زیرساخت حمل ونقل هوایی31، زیرساختهاي حملونقل زمینی و بنادر32، زیرساخت خدمات گردشگري33، منابع طبیعی34 و منابع فرهنگی تجارت سفر35» (گزارش گردشگری و سفر36، 2015: 4).
امروزه مجمع جهانی اقتصاد به‌عنوان معتبرترین مرجع در عرصه معرفی و گسترش چارچوب مفهومی رقابتپذیری گردشگری مطرح است. «شاخص رقابتپذیری سفر و گردشگری37 با مشارکت چندین شرکت برنامهریزی استراتژیک، معاونت حملونقل هوایی بینالمللی38، سازمان جهانی گردشگری39، شورای جهانی سفر و گردشگری40 و دیگر بنگاههای مربوط به گردشگری تبیین و توسعه یافت» (اکبری و انصاری، 1399: 260). «بر اساس شواهد بررسی شده توسط سازمان همکاري اقتصادي و توسعه41 (OECD)، کشورها نیز تا حد زیادي، عناصر کلیدي را براي ارزیابی رقابتپذیري در صنعت گردشگري در نظر میگیرند» (باقری و همکاران، 1395: 141) که در جدول شماره 1 قابل مشاهده هستند.
جدول 1. عناصر کلیدی برای تعریف رقابتپذیری در گردشگری
عناصر کلیدی شناسایی شده | توضیحات (موارد) | کشورها |
اداره امور گردشگری | حمایت دولت و گردشگري به‌عنوان یک اولویت، مقررات، داشتن یک استراتژي گردشگري، ایمنی و امنیت، مشارکت بخش عمومی و خصوصی، همکاري عمودي، آمارها و دادهها، همکاری‌های چندجانبه، بودجه اختصاص داده شده براي حمایت از گردشگري | بلژیک، کانادا، شیلی، مصر، یونان، ایتالیا، لهستان، پرتغال، اسپانیا، ترکیه، انگلستان |
توسعه محصول | تمایز محصول، نوآوري، سرمایه‌گذاری، سهم بازار، ارائه تجارب منحصر به فرد، افزایش ارزش افزوده گردشگري، توسعه بخشه‌ای با ارزش، دیدگاه بازار از جمله مسافران آینده‌نگر، عملیات گردشگري و کسب‌وکارهاي کوچک | استرالیا، اتریش، بلژیک، برزیل، کانادا، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، مجارستان، مکزیک، نیوزیلند، نروژ، لهستان، اسپانیا، ترکیه، انگلستان |
کیفیت خدمات گردشگری | بهبود کیفیت، خوش‌آمد گویی به بازدیدکنندگان، کیفیت زندگی، عدالت و انسجام اجتماعی، خدمات به مصرف‌کنندگان | اتریش، بلژیک، برزیل، جمهوري چک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، مجارستان، پرتغال، اسلوونی، اسپانیا |
رقابتپذیری قیمت | قیمت‌ها، نرخ ارز، نسبت قیمت/کیفیت ((ارزش پول))، مالیات | استرالیا، بلژیک، جمهوري چک، دانمارک، مصر، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، نروژ، لهستان، انگلستان |
قابلیت دسترسی | توسعه زیرساختها، موقعیت فرا راهبردي مقصد، میزان نزدیکی | استرالیا، بلژیک، برزیل، شیلی، جمهوري چک، فنلاند، یونان، ایتالیا، نیوزیلند، نروژ، لهستان، پرتغال، اسلوونی، اسپانیا، ترکیه، انگلستان |
برندسازی مقصد | ترویج و بازاریابی، هویت، تصویر، آگاهی از مقصد، وسعت درخواست تجدیدنظر42، تنوع بازار | استرالیا، اتریش، برزیل، کانادا، فرانسه، انگلستان |
منابع طبیعی و فرهنگی | پایداري، خوش‌گذرانی، آب‌وهوا، تنوع زیستی43 | بلژیک، برزیل، شیلی، جمهوري چک، |
توسعه منابع انسانی | مهارت‌ها، آموزش‌وپرورش، بهرهوری نیروي کار، مراکز آموزشی گردشگري44 | بلژیک، شیلی، استونی، یونان، اسپانیا، ترکیه |
منبع: سازمان توسعه و همکاری اقتصادی45، 2012
تاکنون مدلهای مختلفی برای بررسی رقابتپذیری مقاصد گردشگری ارائه شده است که از جمله مهمترین آن‌ها میتوان به مدلهای پورتر46، گیلبرت47، پون48، مدل پایک49، کروچ و ریچی50، مدل تلفیقی (داویر، فورسيث و رائو) و مدل مجمع جهانی اقتصاد51 اشاره کرد. از دیدگاه کلی میتوان گفت که توسعه دهندگان هر مدل برحسب موقعیت و محیط کلی اطراف خود به ارائه اصول، متغیرها و شاخصهای مختلف پرداختهاند، اکثر این مدلها از نظر کاربردپذیری دشوار و از نظر شاخصها قلمرو و دامنة محدودی دارند (اکبری و انصاری، 1399). در مجموع برای موضوع رقابتپذیری مقاصد گردشگری یک مجموعه شاخص ثابت که بتوان از آن‌ها برای بررسی همه مقاصد استفاده کرد، وجود ندارد (پرنا و همکاران52، 2018). با این وجود با توجه به متأخر بودن، جامع و کامل‌تر بودن ابعاد و شاخصهای مدل جهانی اقتصاد، از این مدل به‌عنوان مبنایی برای تحقیق حاضر استفاده خواهد شد. طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 201753، شاخصهای رقابتپذیری سفر و گردشگری (TTCI) 54شامل؛ توانمندسازی محیطی55، آمادگی شرایط و چارچوب قانونی و گردشگری56، زیرساخت57 و توانمندسازی منابع طبیعی و فرهنگی58 میباشند. ذکر این نکته حائز اهمیت است که طی سالهای 2020 و 2021 بعد از همهگیری کرونا در سطح جهان؛ مجمع جهانی اقتصاد تلاشهایی را برای شکل دادن به آینده پویا (بخش گردشگری) از طریق طراحی مجدد شاخصهای رقابتپذیری سفر و گردشگری که طی 15 سال گذشته حاکم بودهاند، آغاز کرد. این طراحی مجدد، بیشتر برای بازتاب نقش پایداری و تاب‌آوری در رشد سفر و گردشگری و نقش این بخش در توسعه اجتماعی و اقتصادی بوده است که نهایت این بازطراحی با عنوان شاخص(های) توسعه سفر و گردشگری (TTDI)59 در سال 2022 منتشر شده است (مجمع جهانی اقتصاد60، 2022).
شکل 1. چارچوب ابعاد و شاخصهای توسعه سفر و گردشگری61، مجمع جهانی اقتصاد، 2022
روش تحقیق
تحقیق حاضر ازنظر هدف، کاربردی و از نظر روش؛ توصیفی – تحلیلی میباشد. روش جمع‌آوری دادهها در این تحقیق به‌صورت اسنادی و پویش میدانی میباشد. دادههای نظری با روش اسنادی و دادههای تجربی به روش میدانی اعم از روش دلفی و پرسشنامه اثرات متقاطع تهیه شدهاند. بدین صورت که در بخش اسنادی به مطالعه ادبیات تحقیق، مباحث و مدلهای مرتبط با بررسی رقابتپذیری گردشگری پرداخته شده است. در بخش دوم با استفاده از تکنیک دلفی (2مرحله) ابتدا مهمترین عوامل مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران به کمک 15 نفر از متخصصان در چارچوب عوامل مجمع جهانی اقتصاد، استخراج گردید. در مرحله بعدی برای شناخت محرکهای اصلی مؤثر بر آینده گردشگری تهران و رقابتپذیری آن از پرسشنامه اثرات متقاطع و برای تحلیل دادهها از نرم‌افزار میک مک62 استفاده شده است.
مهمترین شاخصهای استخراج شده به‌عنوان عوامل مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران در قالب مدل مجمع جهانی اقتصاد در جدول 2 ارائه شده است؛ ذکر این نکته حائز اهمیت است که هر محدوده جغرافیایی ماهیت اجتماعی، سیاسی، طبیعی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی و ... مختص به خود را دارد و نمیتوان یک مجموعه عوامل را در سطح جهانی در نظر گرفت و برای همه محدودهها (کشور، شهر و...) به صورت یکسان و بدون در نظر گرفتن ویژگیهای منحصر به فرد محدودهها، استفاده کرد. بنابراین در این تحقیق نیز ابعاد پنجگانه مجمع جهانی اقتصاد به‌عنوان پایه تحقیق در نظر گرفته شد و از متخصصان خواسته شد موارد مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران که در بین موارد مجمع جهانی اقتصاد مورد اشاره قرار نگرفتهاند، نیز در نظر بگیرند. به عبارت عوامل انتخاب شده به گونهای بودهاند که همه شاخصهای مورد نظر مجمع جهانی اقتصاد را نیز پوشش بدهند.
جدول 2. محرکهای اولیه شناسایی شده مؤثر بر وضعیت رقابتپذیری گردشگری شهر تهران
ابعاد | عوامل |
توانمندسازی محیط (EE1) | سهولت راه‌اندازی کسب‌وکارهای گردشگری (EE1)، افزایش امنیت (و احساس امنیت) شهروندان و گردشگران (EE2)، دسترسی به خدمات اولیه بهداشتی و سلامت مناسب (EE3)، بهبود وضعیت منابع انسانی و بازار کار گردشگری (EE4)، ارتقاء آمادگی فناوری اطلاعات و ارتباطات (EE5). |
بهبود شرایط و سیاستهای سفر و گردشگری (TP) | اولویت بخشی به سفر و گردشگری در برنامههای دولت و حاکمیت (TP1)، باز بودن بینالمللی (روابط حسنه بین المللی) (TP2)، رقابتپذیر کردن هزینههای گردشگری (TP3). |
زیرساخت (I) | ارتقاء کیفیت زیرساختهای حملونقل هوایی (I1)، زیرساختهای حملونقل زمینی (I2)، زیرساخت خدمات (مختص) گردشگری (I3). |
محرکهای تقاضای سفر و گردشگری63 (TD) | تقویت و بهره گیری از ظرفیت منابع طبیعی (TD1)، تقویت و بهره گیری از ظرفیت منابع فرهنگی (TD2)، تقویت وبهره گیری از ظرفیت منابع غیر فراغتی (TD3). |
پایداری سفر و گردشگری (TS) | افزایش پایداری محیطی (TS1)، تاب‌آوری و شرایط اجتماعی و اقتصادی (TS2)، کنترل اثرات افزایش تقاضای گردشگری در راستای پایداری (پراکندگی مراکز گردشگری و...) (TS3). |
جدول 2. محرکهای اولیه شناسایی شده مؤثر بر وضعیت رقابتپذیری گردشگری شهر تهران
ابعاد | عوامل |
سایر (OT) | ارتباط با رسانههای دنیا و اطلاع رسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران (OT1)، دعوت و استفاده از ظرفیت شرکتهای خدمات گردشگری و تور گردانهای خارجی و داخلی در جهت معرفی جاذبههای تهران (OT2)، برگزاری تورنمنتهای ورزشی، کنفرانسها و نمایشگاههای بین المللی گردشگری در تهران و یا شرکت تهران در کنفرانس‌های بین المللی گردشگری (OT3)، بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت و اولویت بخشی به گردشگری (مانند حجاب و ... ) (OT4)، ارتقاء آمادگی برای پذیرش حجم عظیم گردشگران داخلی و خارجی و تنوع بخشی به آن‌ها (افزایش تعداد مراکز خدمات گردشگری، هتلها، رستورانها و ... باکیفیت) (OT5)، تقویت مراکز مالی، خرید و تنوع به فعالیتهای تجاری در سطح کشوری و منطقهای (OT6)، بهرهگیری از ظرفیت مراکز مذهبی (امام زاده صالح، امام زاده شاهعبدالعظیم و امامزاده داود) (OT7)، تقویت و بهرهگیری از ظرفیت باغها و بوستانها و مراکز تفریحی ویژه (گردشگری مدرن) (OT8)، تقویت پتانسیلهای مرتبط با پزشکی و سلامت (با هدف گردشگری پزشکی) (OT9)، موقعیت تهران و استفاده از موقعیت آن بخصوص به‌عنوان دروازه ورودی کشور (OT10)، پتانسیلهای مرتبط با پایتخت سیاسی و اداری (OT11)؛ استفاده از فرودگاه امام به‌عنوان یک فرودگاه بین المللی در نقش فرودگاههای دبی و دوحه (OT12)؛ برنامهریزی برای کاهش فقر و حاشیه نشینی و جلوهی نامناسب شهر (OT13)، برنامهریزی برای جذب گردشگری در تمام فصول سال (فصلی نبودن گردشگری) (OT14)، استفاده از ماهیت سنتی بافتها (بازارتجریش، بازار تهران، بافتهای سنتی مرکز شهر) (OT15)، برندسازی برای شهر تهران در زمینه پتانسیلهای گردشگری و معرفی آن (OT16)، جذب گردشگر در زمینه گردشگری رویدادهای سنتی فرهنگی و.. (ماه ماه محرم، جشنواره های سینمایی، و ...) (OT17) و بهرهگیری از پتانسیلهای مرتبط با گردشگری غذا (مانند استریت فودها و..) (OT18). |
منبع: پژوهش نویسندگان
یافتههای تحقیق
همان‌گونه که مطرح‌شده است شهر تهران به‌عنوان دروازهی ورودی و پایتخت سیاسی و اداری کشور علی‌رغم دارا بودن پتانسیلهای مختلف گردشگری نتوانسته است به‌خوبی در زمینه جذب گردشگر عمل کند در حالی که وجود چنین پتانسیلهایی میتواند یک شهر را به قطب گردشگری ملی و منطقهای تبدیل کند. در این بخش به شناخت مهمترین و کلیدیترین عوامل مؤثر بر رقابتپذیری شهر تهران پرداخته خواهد شد.
تحلیل اولیه دادهها؛ بر اساس دادههای جدول 3 میتوان گفت که شاخص پرشدگی 76/89 درصد است که نشان از پیوستگی و تأثیرگذاری بالای متغیرها بر روی یکدیگر است. بالا بودن این ضریب بیشتر به نقش عوامل مختلف در سطوح محلی و کلان عوامل مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری شهر تهران برمی‌گردد، در نتیجه برخی متغیرها اثرگذاری کمتری یا بیشتری بر هم دارند. بر مبنای 1100 ارزش محاسبه شده در ماتریس اولیه اثرات متقاطع، 239 مورد دارای تأثیرگذاری زیاد، 545 مورد دارای تأثیرگذاری متوسط و 316 مورد دارای تأثیرگذاری کم و 125 مورد بی‌تأثیر ارزیابی شدهاند.
جدول 3. تحلیل اولیه دادههای ماتریس اثرات متقاطع
شاخص | ابعاد ماتریس | تعداد تکرار | تعداد صفر | تعداد یک | تعداد دو | تعداد سه | جمع | درصد پرشدگی |
مقدار | 35 | 2 | 125 | 316 | 545 | 239 | 1100 | 89.7959 |
منبع: پژوهش نویسندگان
درجه مطلوبیت و بهینه شدگی ماتریس؛ ماتریس محرکهای آماری پژوهش حاضر با 2 بار چرخش از مطلوبیت و بهینه شدگی 100 درصد برخوردار است بنابراین از روایی بالای پرسشنامه و پاسخهای آن دارد.
جدول 4. درجه مطلوبیت و بهینه شدگی ماتریس
چرخش | تأثیرگذاری | تأثیرپذیری |
1 | %100 | %96 |
2 | %100 | %100 |
منبع: پژوهش نویسندگان
درمجموع متغیرها دارای دو نوع تأثیر هستند: تأثیر مستقیم و تأثیر غیرمستقیم. بنابراین مجموع عددهای هر سطر، نشان‌دهنده تأثیرگذاری متغیر مربوطه و مجموع عددهای هر ستون، نشان‌دهنده تأثیرپذیری متغیر مربوطه است، پس کلیه متغیرها و محیط دربرگیرنده آن‌ها را میتوان با نمایش آن‌ها در یک نمودار مفهومی یا یک محور مختصات (تأثیرگذاری- تأثیرپذیری) نمایش داد. در تحلیل صفحه پراکندگی متغیرها میتوان این دسته از متغیرها شناسایی کرد: 1-متغیرهای تأثیرگذار 2- متغیرهای دووجهی 3- متغیرهای تأثیرپذیر 4- متغیرهای مستقل 5- متغیرهای تنظیمی.
نحوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی، از پایداری یا ناپایداری سیسـتم حکایت میکند. در بخش روش‌شناسی و تحلیل میک مک درمجموع دو نوع پراکنش تعریف‌شده است که به نام سیستم‌های پایدار و سیستم‌های ناپایدار معروف هسـتند. در سیستم‌های پایدار پراکنش متغیرها به‌صورت L انگلیسی نشان داده‌شده اسـت؛ یعنی برخـی متغیرهـا دارای تأثیرگذاری بـالا و برخی دارای تأثیرپذیری بالا هستند. در سیستم‌های پایدار مجموعاً سه دسـته متغیر را میتوان مشاهده کرد: الف: متغیرهای بسـیار تأثیرگذار بر سیستم (عوامل کلیدی) ب: متغیرهای مستقل ج: متغیرهای خروجی سیسـتم (متغیرهای نتیجه)؛ اما در سیستم‌های ناپایدار وضعیت پیچیده‌تر از سیستم‌های از سیستم‌های پایدار است. در این سیستم، متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و متغیرها در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهند که این امر ارزیابی و شناسایی عوامل و شاخصهای کلیدی را بسیار مشکل میکند. با وجود این، در این سیستم نیز راه‌هایی ترسیم شده است که میتواند راهنمای گزینش و شناسایی شاخصها و عوامل کلیدی باشد (موسوی و دیگران، 1395).
شکل 1. سیستم پایدار و ناپایدار؛ منبع: پژوهش نویسندگان
الگوی پراکندگی محرکهای مؤثر بر وضعیت آینده رقابتپذیری گردشگری شهر تهران در شکل 2 نمایش داده شده است که حاکی از وضعیت ناپایدار سیستم میباشد زیرا همان‌گونه که در جدول 5 نشان داده شد برخی از عوامل دارای اثرگذاری بالا و برخی دیگر دارای اثرپذیری بالای میباشند. در شکل 3 و 4 نیز چگونگی تأثیرگذاری محرکها به صورت مستقیم و غیرمستقیم مشخص شده است. در ادامه خوشهبندي محرکهاي رقابتپذیري گردشگري شهر تهران در قالب پنج خوشه محرکهای مستقل (تأثیرگذاری و تأثیر پذیری اندک و مستقل از سیستم)، محرکهای تنظیمی، محرکهای تأثیرپذیر (تأثیرگذاری اندک و تأثیرپذیری بالا)، محرکهای دوگانه (تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری بالا) و محرکهای تأثیرگذار (بیشترین تأثیرگذاری و کمترین تأثیرپذیری) ارائه میشود.
محرکهای مستقل؛ شامل دسترسی به خدمات اولیه بهداشتی و سلامت مناسب (نظیر آب آشامیدنی سالم، دسترسی به مراکز درمانی و مراقبتی و ...)؛ استفاده از ماهیت سنتی بافتها (بازارتجریش، بازار تهران، بافتهای سنتی مرکز شهر)؛ افزایش پایداری محیطی (استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های سبز و زیرساختهای ((کاهش)آلودگی‌ها و شرایط محیطی، وجود تصفیه‌خانه فاضلاب، کاهش ذرات معلق (آلودگی‌ها) در هوا؛ برنامه حاکمیت برای کاهش فقر و حاشیه نشینی و جلوهی نامناسب شهر؛ پتانسیلهای مرتبط با گردشگری غذا (مانند استریت فودها و ..) میباشد.
محرکهای تأثیرگذار؛ شامل تقویت و بهره برداری متناسب از منابع طبیعی (رود دره‌ها، کوه دماوند، پیست‌های اسکی اطراف تهران، ارتفاعات شمالی تهران، محدودههای اطراف سدها تهران، وجود مناطق حفاظت شده، مناطق بوم گردی و آب شیرین، گونه‌های شناخته شده، تقاضای گردشگری طبیعی دیجیتال) میباشد.
محرکهای تنظیمی؛ شامل افزایش امنیت (و احساس امنیت) شهروندان و گردشگران (بهبود خدمات و افزایش اعتماد به پلیس در زمینه افزایش امنیت و احساس امنیت، پایین آوردن نرخ جرم و جنایت، افزایش کنترل‌های محسوس و نامحسوس و فقدان خشونت و قتلهای سازمان یافته) میباشد.
محرکهای دوگانه: اولویت بخشی به سفر و گردشگری در برنامههای دولت و حاکمیت؛ بهبود روابط بین المللی (باز بودن بین المللی)، بهبود وضعیت منابع انسانی و بازار کار گردشگری (استفاده از نیروهای با تحصیلات برتر، آموزش کارکنان، توانایی سیستم آموزشی برای پاسخ گویی به نیاز بازار، سهولت یافتن کار متخصصان، بهرهوری نیروی کار در رستورانها، هتلها، حملونقل و ...)؛ تقویت و بهره برداری متناسب از منابع فرهنگی (آثار تاریخی (سعدآباد، گلستان، نیاوران و ...)، موزهها (موزه جواهرات ملی، موزه عبرت، موزه ایران باستان، موزه دفاع مقدس و ...)، کتاب‌فروشی‌های بزرگ، سینماها، تعداد سایت‌های میراث فرهنگی جهانی، استادیوم‌های بزرگ، میراث ناملموس و شفاهی، شهر خلاق یونسکو))؛ ارتقاء آمادگی برای پذیرش حجم عظیم گردشگران داخلی و خارجی و تنوع بخشی به آن‌ها (افزایش تعداد مراکز خدمات گردشگری، هتلها، رستورانها و ... باکیفیت)؛ برگزاری تورنمنتهای ورزشی، کنفرانسها و نمایشگاههای بین المللی گردشگری در تهران و یا شرکت تهران در کنفرانس‌های بین المللی گردشگری؛ ارتباط با رسانههای دنیا و اطلاع رسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران؛ بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت و اولویت بخشی به گردشگری (مانند حجاب و ... )؛ دعوت و استفاده از ظرفیت شرکتهای خدمات گردشگری و تورگردان‌های خارجی و داخلی در جهت معرفی جاذبههای تهران؛ برندسازی برای شهر تهران در زمینه پتانسیلهای گردشگری و معرفی آن؛ کنترل اثرات افزایش تقاضای گردشگری در راستای پایداری (مدت اقامت افراد ورودی، کیفیت مراکز شهری، گردشگری پراکنده، (کاهش) فصلی بودن ورود گردشگران بین المللی، تمرکز علاقه گردشگران به جاذبههای طبیعی و فرهنگی) میباشند.
محرکهای تأثیرپذیر؛ منابع غیر فراغتی (وجود مراکز علمی و دانشگاه های برتر، تقاضای گردشگری مجازی)؛ استفاده از فرودگاه امام به‌عنوان یک فرودگاه بین المللی در نقش فرودگاههای دبی، استانبول و دوحه؛ مراکز مذهبی (امامزاده صالح، امامزاده شاه عبدالعظیم و امامزاده داود)؛ زیرساختهای حملونقل زمینی (کیفیت جاده‌ها، تراکم جاده‌ها، کارایی خدمات قطار، تراکم (سهولت دسترسی به) ریل، دسترسی مناسب)؛ ارتقاء کیفیت زیرساختهای حملونقل هوایی (کارایی خدمات حملونقل هوایی، تعداد خطوط هوایی فعال، اتصال فرودگاه‌ها به هم)؛ آمادگی فناوری اطلاعات و ارتباطات (استفاده از بستر دیجیتال برای ارائه خدمات هتلها، رستورانها و فعالیتهای اوقات فراغت؛ استفاده از بسترهای دیجیتال برای ارائه حملونقل؛ استفاده از بستر دیجیتال برای ارائه خدمات مالی؛ پوشش مناسب شبکه تلفن همراه 3G؛ وضعیت استفاده از اینترنت در بین افراد و کیفیت اینترنت)؛ تقویت مراکز مالی، خرید و تنوع به فعالیتهای تجاری در سطح کشوری و منطقهای؛ تقویت و بهره برداری متناسب از پتانسیلهای مرتبط با پزشکی و سلامت؛ تقویت و بهره برداری متناسب از باغها و بوستانها و مراکز تفریحی ویژه؛ پتانسیلهای مرتبط با پایتخت سیاسی و اداری؛ جذب گردشگر در زمینه گردشگری رویداد (ماه محرم و ...)؛ تقویت زیرساخت خدمات (مختص) گردشگری (تراکم اتاق‌های هتل، حضور شرکتهای بزرگ اجاره خودرو و ...)؛ سهولت راه‌اندازی کسب‌وکارهای گردشگری (شفافیت سیستم مالیاتی، فقدان فساد، سهولت سرمایه‌گذاری و وجود چارچوب قانونی مناسب برای حل اختلافات و ...)؛ برنامهریزی برای جذب گردشگری در تمام فصول سال (فصلی نبودن گردشگری)؛ موقعیت تهران و استفاده از موقعیت آن بخصوص به‌عنوان دروازه ورودی کشور؛ تاب‌آوری و شرایط اجتماعی و اقتصادی (کاهش فقر، افزایش پوشش حمایت‌های اجتماعی، برابری جنسیتی، فرصتهای برابر شغلی و حقوق کارگران)؛ رقابتپذیر کردن هزینههای گردشگری (قیمت بلیط و هزینههای فرودگاه، قیمت هتلها، قیمت و قدرت خرید، قیمت سوخت، نرخ اجاره کوتاه مدت).
شکل 2. پراکندگی عوامل در پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری؛ منبع: پژوهش نویسندگان
شکل 3. گراف روابط مستقیم بین متغیرها؛ منبع: پژوهش نویسندگان
شکل 4. گراف روابط غیرمستقیم بین متغیرها؛ منبع: پژوهش نویسندگان
در این تحقیق از 35 عامل جهت شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر رقابتپذیری شهر تهران استفاده شده است که نهایتاً 12 عامل به‌عنوان متغیرهای کلیدی و پیشرانهای اصلی رقابتپذیری گردشگری شهر تهران استخراج گردیدهاند. این 12 عامل در روش مستقیم و غیر مستقیم تکرار شدهاند فقط چند جابجایی در بین آن‌ها اتفاق افتاده است. این عوامل کلیدی عبارتاند از: اولویت بخشی به سفر و گردشگری در برنامههای دولت و حاکمیت؛ بهبود روابط بینالمللی (باز بودن بینالمللی)؛ بهبود وضعیت منابع انسانی و بازار کار گردشگری؛ تقویت و بهره برداری متناسب از منابع فرهنگی؛ تقویت و بهره برداری از منابع طبیعی؛ ارتقاء آمادگی برای پذیرش حجم عظیم گردشگران داخلی و خارجی و تنوع بخشی به آن‌ها؛ برگزاری تورنمنتهای ورزشی، کنفرانسها و نمایشگاههای بین المللی گردشگری در تهران و یا شرکت تهران در کنفرانس‌های بین المللی گردشگری؛ ارتباط با رسانههای دنیا و اطلاعرسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران؛ بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت و اولویت بخشی به گردشگری؛ دعوت و استفاده از ظرفیت شرکتهای خدمات گردشگری و تورگردان‌های خارجی و داخلی در جهت معرفی جاذبههای تهران؛ برندسازی برای شهر تهران در زمینه پتانسیلهای گردشگری و معرفی آن؛ افزایش تقاضای گردشگری سفر (جدول 5).
جدول 5. میزان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم محرکها بر یکدیگر
رتبه | عوامل | تأثیرگذاری مستقیم | عوامل | تأثیرپذیری مستقیم | عوامل | تأثیرگذاری غیرمستقیم | عوامل | تأثیرپذیری غیر مستقیم |
1 | TP1 | 475 | OT16 | 357 | TP1 | 461 | OT16 | 356 |
2 | OT4 | 414 | OT10 | 339 | OT4 | 400 | OT10 | 337 |
3 | TP2 | 400 | TS2 | 334 | TP2 | 396 | TS2 | 335 |
4 | EE4 | 390 | TS3 | 329 | EE4 | 381 | OT14 | 327 |
5 | TD2 | 381 | OT14 | 329 | TD2 | 376 | TS3 | 326 |
6 | TD1 | 357 | EE1 | 325 | TD1 | 354 | OT2 | 323 |
7 | OT16 | 357 | OT2 | 325 | OT16 | 351 | EE1 | 322 |
8 | OT2 | 343 | TP3 | 310 | OT2 | 345 | TP3 | 312 |
9 | OT5 | 339 | OT4 | 310 | OT1 | 341 | OT4 | 308 |
10 | OT1 | 329 | I3 | 306 | OT5 | 337 | I3 | 303 |
11 | OT3 | 329 | OT1 | 301 | OT3 | 335 | OT1 | 302 |
12 | TS3 | 310 | OT3 | 301 | TS3 | 320 | OT3 | 298 |
13 | EE2 | 306 | OT6 | 296 | OT8 | 306 | OT9 | 297 |
14 | I3 | 306 | OT9 | 296 | I3 | 304 | OT11 | 295 |
15 | OT8 | 306 | OT17 | 296 | OT17 | 303 | OT17 | 295 |
16 | OT17 | 306 | EE5 | 292 | EE2 | 303 | OT6 | 294 |
جدول 5. میزان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم محرکها بر یکدیگر
رتبه | عوامل | تأثیرگذاری مستقیم | عوامل | تأثیرپذیری مستقیم | عوامل | تأثیرگذاری غیرمستقیم | عوامل | تأثیرپذیری غیر مستقیم |
17 | OT11 | 301 | I1 | 292 | OT11 | 302 | I1 | 292 |
18 | OT11 | 292 | OT8 | 292 | OT14 | 290 | OT8 | 289 |
19 | EE1 | 287 | OT11 | 292 | EE1 | 284 | EE5 | 289 |
20 | OT10 | 287 | EE4 | 277 | OT10 | 283 | TP1 | 282 |
21 | OT6 | 273 | TP1 | 277 | OT6 | 272 | OT7 | 278 |
22 | OT9 | 263 | OT7 | 277 | OT9 | 267 | I2 | 277 |
23 | TD3 | 254 | OT12 | 277 | TD3 | 256 | OT12 | 277 |
24 | I2 | 249 | I2 | 273 | I2 | 256 | EE4 | 277 |
25 | EE3 | 216 | TD2 | 273 | EE3 | 216 | TD2 | 275 |
26 | I1 | 211 | OT5 | 273 | I1 | 216 | OT5 | 274 |
27 | EE5 | 202 | TP2 | 268 | EE5 | 212 | TP2 | 274 |
28 | TS2 | 202 | TD3 | 259 | TS2 | 203 | TD3 | 260 |
29 | OT18 | 202 | TS1 | 249 | OT13 | 197 | OT13 | 246 |
30 | OT13 | 197 | EE3 | 244 | OT12 | 197 | OT15 | 245 |
31 | OT15 | 197 | OT13 | 244 | OT18 | 195 | TS1 | 245 |
32 | OT12 | 193 | OT15 | 244 | OT7 | 194 | EE2 | 242 |
33 | OT7 | 183 | EE2 | 240 | OT15 | 190 | EE3 | 242 |
34 | TP3 | 178 | TD1 | 230 | TP3 | 185 | TD1 | 229 |
35 | TS1 | 146 | OT18 | 155 | TS1 | 155 | OT18 | 158 |
منبع: پژوهش نویسندگان
نتیجهگیری
امروزه اهمیت و مزایای گردشگری بر هیچکس پوشیده نیست. کشور ایران نیز دارای پتانسیلهای مختلفی در زمینه جذب گردشگر میباشد و به‌نوعی برای همه ذائقههای گردشگران مناسب میباشد؛ اما وضعیت گردشگری کشور به‌مراتب از حد انتظار پایین‌تر است این امر معلول دلایل مختلفی میباشد که بررسی و کنکاش این دلایل باید برای نهادها تصمیمگیری، سازمانهای اجرایی و مراکز دانشگاهی اولویت زیادی داشته باشد (به‌خصوص در شرایط فعلی کشور و محدود بودن راههای کسب درآمد ارزی و نیز در جهت کاهش وابستگی به صنعت شکننده نفت). بخش اعظم پتانسیلهای گردشگری ایران در شهرها قرار دارد که باید جهت استفاده بهینه و متناسب از آن‌ها برنامهریزی کرد. یکی از اولین قدمها در زمینه هرگونه برنامهریزی برای بهبود وضعیت کنونی شناخت وضعیت فعلی، عوامل و زمینههای مؤثر، به همراه شناخت پتانسیلها و ظرفیتها موجود جهت برنامهریزی میباشد. زمانی که بحث رقابتپذیری بخصوص در زمینه جذب گردشگر پیش میآید، شناخت عوامل مؤثر بر رقابتپذیری حائز اهمیت فراوانی است. بررسی عوامل کلیدی مؤثر بر گردشگری شهر تهران نشان داده است محرکهای اصلی انتخاب شده در زمینههای مختلف میباشند هر برخی عوامل انتخاب شده خارج از عوامل و ابعاد معرفی شده توسط مجمع جهانی اقتصاد میباشند که از جمله آنهای میتوان به ارتباط با رسانههای دنیا و اطلاع رسانی در مورد جاذبههای گردشگری شهر تهران، دعوت و استفاده از ظرفیت شرکتهای خدمات گردشگری و تور گردانهای خارجی و داخلی در جهت معرفی جاذبههای تهران، برگزاری تورنمنتهای ورزشی، کنفرانسها و نمایشگاههای بین المللی گردشگری در تهران و یا شرکت تهران در کنفرانس‌های بین المللی گردشگری، بازبینی قوانین و مقررات کلان در جهت تقویت و اولویت بخشی به گردشگری، ارتقاء آمادگی برای پذیرش حجم عظیم گردشگران داخلی و خارجی و تنوع بخشی به آن‌ها اشاره کرد. این تحقیق از این جهت که یک مجموعه شاخص ثابت که بتوان از آن‌ها برای بررسی همه مقاصد استفاده کرد، وجود ندارد و هر مکان و زمان ممکن است شاخصهای مختص به خود را داشته باشد با تحقیق پرنا و همکاران64 (2018) و اکبری و انصاری (1399) همسو میباشد. نتایج این تحقیق با تحقیق نصر (1398) که در آن عوامل تاریخی و تبلیغات را یک از عوامل کلیدی مؤثر رقابتپذیری گردشگری شهر شیراز دانسته همسو میباشد. تحقیق حاضر با تحقیق یعقوبی منظری و آقامیری (1396) و قائد رحمتی و خاوریان گرمسیر (1395) که در آن‌ها عامل تحریمهای خارجی و عدم باز بودن بین المللی را یک از عوامل مهم در نامناسب بودن وضعیت گردشگری و در نتیجه عدم توانایی رقابت در جذب گردشگر عنوان می‌دارند همسو میباشد. از طرفی نتایج این تحقیق با تحقیق هادی ویسی (1396) که در آن عدم اولویت گردشگری و نگاه تهدید آمیز به آن را یکی از چالش‌های گردشگری می‌داند همسو میباشد.
با توجه به آنچه گفته شد؛ این تحقیق صرفاً به‌عنوان یک تحقیق مقدماتی و کلی در زمینه شناخت عوامل کلیدی مؤثر بر گردشگری شهر تهران میباشد. با توجه به ظرفیت بسیار بالایی که این شهر در زمینه توسعه گردشگری دارد، لازم است در آینده تحقیقاتی خاص، کاربردی و ویژه در مورد هر کدام از عوامل کلیدی مؤثر بر گردشگری تهران انجام شود تا به صورت دقیق به کنکاش ابعاد مختلف این عوامل و تأثیرات آن‌ها بر توسعه گردشگری شهر پرداخته شود. همچنین با توجه به یافتههای تحقیق حاضر پیشنهادهای ذیل جهت بهبود وضعیت رقابتپذیری گردشگری شهر تهران ارائه میگردد؛
- استفاده از ظرفیت رسانههای بین المللی و ملی، فضای مجازی و شرکتهای خدمات گردشگری بینالمللی در جهت معرفی ظرفیتهای گردشگری شهر تهران در سطح داخلی و بین المللی.
- اولویتبندی و تمرکز بیشتر بر روی جاذبهها و منابع خاص شهر تهران که قابلیت تبدیل شدن به یک برند شهری در زمینه گردشگری را دارا میباشند.
- برگزاری تورنمتهای ورزشی مهم بین المللی، برگزاری همایشهای بینالمللی سیاسی، علمی، گردشگری و ... و نیز دعوت از افراد مشهور و دارای تأثیر جهانی جهت بازدید از شهر تهران و جاذبههای آن.
- استفاده از نیروهای متخصص در موقعیتهای شغلی مرتبط با گردشگران در جهت ارائه خدمات با کیفیت به آن‌ها و ایجاد خاطره خوب برای گردشگران.
- افزایش مراودات حسنه بین المللی با کشورهای مختلف جهان بخصوص کشورهای گردشگر فرست و تلاش برای حذف و کاهش تحریمهای بین المللی در جهت کاهش نگرانی گردشگران از سفر به ایران.
- تلاش و رایزنی برای بازبینی قوانین و مقررات کشور در راستای حمایت از صنعت گردشگری (به‌عنوان یک صنعت ارز آور و درآمدزا) و در اولویت قرارگرفتن آن برای سیاستمداران و قانونگذاران کشور. زیرا تا این مهم اتفاق نیفتد حتی اگر همه عوامل و شرایط در مقیاس خرد مهیا باشد، باز نمیتوان انتظار بهبود چندانی در شرایط گردشگری تهران و کشور داشت.
منابع
اجزاء شکوهی، محمد؛ شاکرمی، نعمت و منصور زاده، علیمحمد. (1396). «برنامهریزی راهبردی گردشگری کردستان بر پایه هویت رقابتپذیری منطقهای با استفاده از تکنیک Meta-SWOT». فصلنامه مدیریت شهری، 7 (26)، 17-31.
افراخته، حسن؛ جلالیان، حمید و آرامی، ابراهیم. (1398). «تحلیل عوامل مؤثر در رقابتپذیری گردشگری (مطالعه موردی: شهرستان سرعین)». فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 14 (2)، 457-472.
اکبری، مجید و انصاری، معصومه. (1399). «بازشناسی محرکهای مؤثر بر رقابتپذیری سفر و گردشگری برای دوران پساکرونا (مطالعه موردی: ایران)». فصلنامه مدیریت گردشگری. 19 (ویژه‌نامه همهگیری کووید 19)، 284-253.
باقری، مسلم، شجاعی، پیام و کیانی، مهراد. (1395). «ارائه مدل تفسیری ساختاری شاخصهای رقابتپذیری سفر و گردشگری (مطالعه موردی استان فارس)». مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری، 5 (18)، 137-157.
خانزاده، حامد؛ رهنورد، فرج اله؛ بامداد، ناصر و محمودزاده، سیدمجتبی. (1401). «رقابتپذیری گردشگری شهرهای ایران در پرتو مدیریت مقصد». گردشگری و توسعه، 11 (2)، 79-98.
دهقان پوری، حوریه؛ سرلاب، رقیه؛ چاوشی، سیدرسول و دنیاپور، حسین. (1399). «بررسی تأثیر هوش بازاریابی بر رقابتپذیری فروشگاه‌های آنلاین ورزشی با نقش میانجی عملکرد نوآورانه». تحقیقات بازاریابی نوین، 10(3 (38 پیاپی))، 57-80.
راشدی، اسداله؛ عبیدی، شیرین، و فرجی، امین. (1399). «ابعاد اقتصادی گردشگری و درآمد پایدار شهرداری‌ها (مطالعهی موردی: شهرداری تهران)». اقتصاد و برنامهریزی شهری، 1(3 )، 127-137.
الطافی، مصطفی؛ اسکندری ثانی، محمد؛ متولی، صدرالدین و جانباز قبادی، غلامرضا. (1402). «شناسایی، تحلیل، رتبه‌بندی معیارهای تأثیرگذار بر گردشگری شهری (مطالعه موردی: شهر شاهرود).» جغرافیا و پایداری محیط، 13 (2)، 19-37.
عميد، حسن. (1389). فرهنگ فارسی. سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، چاپ نخست، تهران: اَشجَع.
فرجی راد، عبدالرضا و آقاجانی، سمیه. (1388). «تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقه‌بندی آن». فصلنامه جغرافیای سرزمین، 6 (23)، 61-74.
قاراخانی ده سرخی، مسعود؛ آقاخانی، امالبنین و اشرف السادات، پسندیده. (1395). بررسی مفهوم رقابتپذیری با رویکرد نوآوری در اقتصاد دانش‌بنیان برای کشورهای منتخب. کنفرانس سالیانه مدیریت استراتژیک، دانشگاه تهران.
قائدرحمتی، صفر و خاوریان گرمسیر، امیررضا. (1395). «نقش تکنیک Meta-SWOT در برنامهریزی راهبردی گردشگری شهر یزد». فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، 20 (1). 179-205.
نادعلیپور، زهرا. (مرداد 1392). «ارزیابی کیفیت مـدیریت مقصـد گردشـگری از دیـدگاه مزیـت رقـابتی؛ مطالعه موردی: منطقه چابهار». فصلنامه گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ، 1 (1) 57-73
ناصری اصفهانی، هاجر؛ نسترن، مهین و بیدرام، رسول. (1399). «تبیین مدل مفهومی ارزش‌آفرینی بافتهای تاریخی با رویکرد رقابتپذیری شهری». فصلنامه علمی اقتصاد و مدیریت شهری، 8(31)، 35-58.
نصر، طاهره. (1398). «شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر گردشگری در کلانشهر شیراز با رویکرد آیندهپژوهی». فصلنامه پژوهش و برنامهریزی شهری، سال 10، شمارۀ پیاپی 37، صص 55-66.
ویسی، هادی. (1396). «بررسی سیاستگذاری صنعت گردشگری در قوانین بالادستی جمهوری اسلامی». فصلنامه مطالعاتی راهبردی سیاستگذاری عمومی، 7 (25)، 93-112.
یعقوبی منظری، پریسا و آقامیری، امید. (1396). «شناسایی استراتژیهای توسعه پایدار صنعت گردشگری ایران با استفاده از تکنیک متاسوات و ارائه راهکارهای مناسب». فصلنامه بررسیهای بازرگانی، 15 (86-87)، 1-15.
Ahn, Y. J., & Bessiere, J. (2022). The Relationships between Tourism Destination Competitiveness, Empowerment, and Supportive Actions for Tourism. Sustainability, 15(1), 626.
Cronjé, D. F., & du Plessis, E. (2020). A review on tourism destination competitiveness. Journal of Hospitality and Tourism Management, 45, 256-265.
Go, F., Govers, R. (2000). Intergrated quality management for tourism destinations: A European perspective on achieving competitiveness. Tourism Management, 21, 79-88.
Goffi, G., & Cucculelli, M. (2019). Explaining tourism competitiveness in small and medium destinations: the Italian case. Current Issues in Tourism, 22(17), 2109-2139.
Knežević Cvelbar, L., Dwyer, L., Koman, M., & Mihalič, T. (2016). Drivers of destination competitiveness in tourism: a global investigation. Journal of travel research, 55(8), 1041-1050.
Lopes, A. P. F., Muñoz, M. M., & Alarcón-Urbistondo, P. (2018). Regional tourism competitiveness using the PROMETHEE approach. Annals of Tourism Research, 73, 1-13.
Mendola, D., & Volo, S. (2017). Building composite indicators in tourism studies: Measurements and applications in tourism destination competitiveness. Tourism Management, 59, 541–553.
Novy, J., & Colomb, C. (2019). Urban tourism as a source of contention and social mobilisations: a critical review. Tourism Planning & Development, 16(4), 358-375
Perna, F., Custódio, M. J., & Oliveira, V. (2018). Tourism destination competitiveness: an application model for the south of Portugal versus the Mediterranean region of Spain: COMPETITIVTOUR. Tourism & Management Studies, 14(1), 19-29.
Romão, J., & Nijkamp, P. (2019). Impacts of innovation, productivity and specialization on tourism competitiveness–a spatial econometric analysis on European regions. Current Issues in Tourism, 22(10), 1150-1169.
United Nations World Tourism Organization, 2021
Wan, J., Yan, J., Wang, X., Liu, Z., Wang, H., & Wang, T. (2019). Spatial-Temporal Pattern and Its Influencing Factors on Urban Tourism Competitiveness in City Agglomerations across the Guanzhong Plain. Sustainability, 11(23), 6743.
Weng, J., Xiao, J., & Yu, L. (2021). Local Demand, Quality of Place, and Urban Tourism Competitiveness. Frontiers in Psychology, 12, 817805-817805.
Yilmaz burca, S. (2008). Competitive advantage strategies for SMES: Acase study in tourist sector. Dokuz Eylul University, Turkey, 157-171.
[1] . Novy and Clomb
[2] . Yilmaz
[3] . Lopes et al
[4] . Mendola
[5] . Cvelbar et al
[6] . The Metropolitan Area of Porto
[7] . Cavado
[8] . Douro
[9] . Goffi and Cucculelli
[10] . Romão, J., & Nijkamp
[11] . Wan et al
[12] . Guanzhong
[13] . Cronje et al
[14] . Weng et al
[15] . Ahn and Bessiere
[16] . Competitive
[17] . United Nations World Tourism Organization (UNWTO
[18] . Enabling Environment
[19] . Travel and Tourism Policy and Enabling Conditions
[20] . Infrastructure
[21] . Natural and Cultural Resources
[22] . Business Environment
[23] . Safety and Security
[24] . Health and Hygiene
[25] . Human Resources and Labour Market
[26] . ICT Readiness
[27] . Prioritization of Travel & Tourism
[28] . International Openness
[29] . Price Competitiveness
[30] . Environmental Sustainability
[31] . Air Transport Infrastructure
[32] . Ground and Port Infrastructure
[33] . Tourist Service Infrastructure
[34] . Natural Resources
[35] . Cultural Resources and Business Trave
[36] . The Travel & Tourism Competitiveness Report 2015
[37] . Travel & Tourism Competitiveness Index (TTCI)
[38] .International Air Transport Association (IATA)
[39] . World Tourism Organization (UNWTO)
[40] . World Tourism &Travel Council (WTTC)
[41] . Organization for Economic Co-operation and Development
[42] . Breadth of appeal
[43] . Biodiversity
[44] . Tourism Training Centers
[45] . Organisation for Economic Co-operation and Development
[46] . Porter
[47] . Gilbert
[48] . Poon
[49] . Pike
[50] . Crouch and Ritchie
[51] . World Economic Forum
[52] . Perna et al
[53] . The Travel & Tourism Competitiveness Report 2017
[54] . Travel & Tourism Competitiveness Index
[55] . Enabling Environment
[56] . T&T Policy and Enabling Conditions
[57] . Infrastructure
[58] . Natural and Cultural Resources
[59] . Travel & Tourism Development Index
[60] . World Economic Forum
[61] . The Travel & Tourism Development Index framework
[62] . MICMAC
[64] . Perna et al