مرور صوری و محتوایی مطالعات زیارت و گردشگری مذهبی در ایران (1382-1400)
محورهای موضوعی : مطالعات اجتماعی و گردشگری، جامعه شناسی گردشگری
ندا رضوی زاده
1
(جهاد دانشگاهی مشهد)
سمیه ورشوی
2
(پژوهشگر)
کلید واژه: زیارت, گردشگری مذهبی, زائر, مرور نظام¬مند, شکاف پژوهشی,
چکیده مقاله :
به رغم قدمت سنت زیارت در جامعه ایرانی و شیعی، در دو دهه اخیر با رونق گردشگری، زیارت و سفرهای مذهبی افزایش چشمگیری یافت. همزمان پژوهش های پرشماری نیز درباره ابعاد مختلف سفرهای زیارتی انجام شد. این مطالعات هم از زاویه مدیریتی به مقاصد زیارتی پرداخته اند و هم تجربه زیارت را بررسی کرده اند. اگرچه در دنیای پژوهش های منتشرشده انگلیسی زبان، چندین پژوهش مروری انجام شده است، اما در فضای پژوهشی ایرانی فارسی زبان، با وجود انباشت یافته ها، چنین مقالاتی به چشم نمی خورد و مرور و جمع بندی پژوهش های انجام شده در زمینه زیارت و گردشگری مذهبی در ایران صورت نگرفته است. از این رو پژوهش حاضر در صدد است ویژگی های صوری و محتوایی مقالات علمی-پژوهشی فارسی زبان را در زمینه زیارت و گردشگری مذهبی بررسی، و شکاف های تحقیقاتی را شناسایی کند. به این منظور مقالات منتشرشده در نشریات فارسی زبان مصوب علمی-پژوهشی وزارت علوم در بازه 1382-1400 به روش مرور نظام مند و با تکنیک تحلیل مضمون بررسی شد. سپس مشخصات مقالات از لحاظ: توزیع زمانی، فراوانی، پراکنش جغرافیایی، مشخصات نویسندگان از لحاظ: جنسیت، فراوانی و حوزه مطالعاتی، و مشخصات روش شناختی مقالات از لحاظ: روش تحقیق، منبع داده ها، ابزار گردآوری داده ها، واحد مشاهده، شیوه نمونه گیری، آزمونهای آماری احصا و توصیف شد. سپس محتوای مقالات بر حسب ارتباط با نظام های جامعوی پارسونزی طبقه بندی شدند و ابعاد بررسی ها، حوزه های پرکار و کم کار و شکاف های پژوهشی در مطالعات زیارت و گردشگری مذهبی در ایران شناسایی و معرفی شد تا ایده ها و مسیرهایی برای تحقیقات جدید و توسعه دانش در این حوزه فراهم آید.
Having a long-standing tradition in the Iranian and Shiite communities, pilgrimage and religious travels have considerably increased throughout the last two decades with a boom in tourism. In this regard, many studies have been carried out on different aspects of pilgrimage, addressing both managerial aspects of the pilgrimage destinations and the experiences reported by the pilgrims. However, while several review articles have already been published in English-language journals on pilgrimage studies, no such article could be found in the Iranian -Persian academic journals concerning pilgrimage and religious trips made in Iran. Therefore, this article sought to examine the formal and contentual features of the Persian scientific-research papers on pilgrimage and religious tourism published in Iranian Journals, trying to identify the research gaps in this regard. To this end, the relevant articles published from 2003 to 2021 in Iranian journals accredited by Iran’s Ministry of Science, Research, and Technology using a systematic review and content analysis method. Then, the features of the collected papers were examined in terms of spatial distribution, frequency, geographical distribution, authors’ characteristics (gender, frequency, and field of study), and methodology (research method, data sources, data collection tools, observation unit, sampling method, and statistical tests). Finally, the papers were categorized in terms of their relationship with the Parsons’ social systems, introducing the over-researched and under-researched areas and the research gaps in the Iranian pilgrimage and religious tourism studies so that new ideas and research topics be offered for novel studies and the development of knowledge in this regard.
آویارد، هلن (1390). چگونه یک تحقیق مروری انجام دهیم؟ راهنمای کاربردی انجام پژوهش، پایان‌نامه و نگارش مقالات مروری در علوم اجتماعی و پزشکی. ترجمه فردین علی‌پور‌گراوند و پوریا صرامی‌فروشانی، تهران: انتشارات جامعه شناسان.
ابراهیم¬زاده، عیسی، کاظمی¬زاده، شمس¬الله، اسکندری¬ثانی، محمد (1390). «برنامه¬ریزی استراتژیک توسعه¬ی گردشگری با تاکید بر گردشگری مذهبی مطالعه موردی شهر قم». پژوهش¬های جغرافیای انسانی، شماره 71، 115-141.
اردکانی فرد، زهرا، عظیمی¬هاشمی، مژگان (1400). بازنمایی اخبار در رسانه¬های جمعی و تأثیر آن بر افکار عمومی در شبکه اجتماعی توئیتر (مطالعه موردی اخبار گردشگری جنسی عراقی¬ها در مشهد). مطالعات رسانه¬های نوین، سال هفتم شماره ۲۵، 135-162.
اسحاقی، فاطمه، مظلوم خراسانی، محمد، مجدی، علی¬اکبر (1396). «عوامل موثر بر اعتماد اجتماعی زائرین به مردم مشهد با تاکید بر تصورات قالبی». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 5، شماره 10، 157-192.
آقاجانی، حسین، امیرفخریان، مصطفی، کاظمی¬بی¬نیاز، مهدی (1391). «زیارت و گردشگری در برنامه¬ها و اسناد کلان توسعه¬ی کشور با تاکید بر زیارت امام رضا ع». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، دوره 1، شماره 1، 63-75.
اقبالی، سحر، عظیمی¬هاشمی، مژگان، بخشی، حامد (1394). «گونه¬شناسی کنش گردشگری فرهنگی مورد مطالعه زائران و گردشگران مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 3، شماره 6، 39-60.
امین¬زاده، شهرام، فرهنگی، علی¬اکبر، نعامی، عبدالله (1396). «طراحی مدلی برای به کارگیری رسانه¬های اجتماعی در برندسازی ملی جمهوری اسلامی ایران از منظور گردشگری مذهبی». اسلام و علوم اجتماعی، سال 9، شماره 17، 5-16.
آیتی، حمید، خداکرمی، فائزه، خداکرمی، ملایی، کامبیز، آفاق¬پور، آتوسا (1395). «بررسی تأثیر عوامل کالبدی شهری بر توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی شهر شیراز». شهر ایرانی اسلامی، شماره23، 43-59.
باصولی، مهدی، درخش، سعیده (1400). «بررسی سیاستهای فرهنگی و دینی ایران در جهت توسعه¬ی گردشگری حلال». فرهنگ رضوی، 2:6، 40-25.
بخشی، حامد، اخلاقی، آمنه (1395). «خوشرویی، فریبکاری و منفعت¬طلبی: ادراک زائران از فروشندگان شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 4، شماره 7، 58-82.
بخشی، حامد، سلطانی، سحر، اعظم¬کاری، فائزه (1393). «برنامه¬ریزی راهبردی توسعه¬ی عرصه¬ی اجتماعی امنیتی زیارت در شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، دوره 2، شماره 4، 69-90.
بخشی، حامد، هاشمیان، مریم، امیرپور، مهناز (1398). «بررسی تأثیر تجربه تعاملی گردشگران بر نگرش آنان نسبت به جامعه میزبان مورد مطالعه شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال7، شماره 14، 175-200.
براتی، جواد، رسول¬زاده، مریم، رفیعی¬دارانی، هادی، مظهری، محمد (1392). «مدیریت راهبردی در فضای کسب و کار اقتصاد شهری مطالعه موردی گردشگری مذهبی شهر مشهد مقدس». اقتصاد و مدیریت شهری، شماره 6، 109-125
پارساپور، خدیجه، مقیمی، مریم، رفیعی، هادی، مظهری، محمد (1391). «برنامه¬ریزی راهبردی توسعه اشتغال، با تاکید بر گردشگری مذهبی مطالعه موردی شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، دوره 1، شماره 2، 159-137.
پاشازاده، مهدی، نظم¬فر، حسین، عزت¬پناه، بختیار (1398).«مدل سازی معادلات ساختاری موانع و چالش¬های توسعه گردشگری تاریخی فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی مطالعه موردی آرامگاه شمس تبریزی در خوی». گردشگری شهری، دوره 6، شماره 3، 107-124.
پورنگ، علی، پورنگ، ناهید، غیورباغبانی، سیدمرتضی (1399). «ارائه مدل عوامل مقصد محور موثر بر گرایش به مقصد و طول مدت اقامت گردشگران مطالعه موردی شهر مشهد». گردشگری شهری، دوره 7، شماره 2، 51-69.
پویافر، محمدرضا (1398). «سنخ¬شناسی زیارت، مطالعه¬ای در میان زائران حرم رضوی». جامعه¬شناسی ایران، شماره 3، سال 19، 78-107.
تقوایی، مسعود، موسوی، سیدعلی، غلامی بیمرغ، یونس (1388). «تحلیلی بر توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی شهرستان نورآباد ممسنی». فضای جغرافیایی، سال 10، شماره 31، 39-64.
توانگر، معصومه، خاکسار آستانه، حمیده، رحمانی، فاطمه (1391). «مدیریت گردشگری در شهرهای مذهبی زیارتی بررسی تطبیقی مشهد و واتیکان». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، دوره 1، شماره 2، 1-22.
جمشیدی، محمدجواد، برک پور، ناصر، کلانتری، خلیل (1398). «تبیین اثرات اقتصاد سیاسی گردشگری مذهبی بر توزیع نامتوازن خدمات گردشگری مشهد». مطالعات مدیریت گردشگری، سال 14، شماره 47، 221-260.
چلبي، مسعود (1381). فضاي كنش: ابزاري تنظيمي در نظريه سازی. مجله جامعه شناسي ايران 4 (1): 5-46.
حسام، مهدی، محمدی¬یگانه، بهروز، چراغی، مهدی (1395). «تحلیل اثرات گردشگری مذهبی در توسعه پایدار نواحی روستایی از دیدگاه جامعه میزبان مورد پژوهش منطقه نمارستاق شهرستان آمل». فصلنامه فضای گردشگری، سال 6، شماره 21 ، 116- 102.
حسینی¬نسب، سیده حسنا (1398). «نقش سنت زیارت تفرج در فرهنگ ایرانی با تکیه بر نمونه موردی بقعه شاه نعمت¬الله¬ولی». هنر و تمدن شرق، سال 7، شماره 24، 21-28.
حنیفی، پردیس، ابراهیمی هکردی، امین، بلادی ده بزرگ، سیداحسان (1394). «بازشناسی منظر فرهنگی آیینی هورامان با تاکید بر مراسم زیارت پیرشالیار». پژوهشهای منظر شهر، سال 2، شماره 4، 47-94.
ده¬ده¬جانی، جواد، خلیلی، حسین، میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق (1398). «راهبردهای توسعه گردشگری مذهبی مطالعه موردی حرم حضرت بی¬بی حکیمه (س)». گردشگری شهری، دوره 6، شماره 4، 57-71.
دویران، اسماعیل، احمدی، حسین (1399). «اثرات نظام بخشی فضای شهری در بازتولید گردشگری مذهبی از طریق میانجی سرمایه اجتماعی نمونه موردی مراسم عصر تاسوعای شهر زنجان». مجله برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، دوره 9، شماره 3، 209- 228.
دین¬پرست، ساجده، فرشاد، لقمان، قادرزاده، ئاشتی (1398). «بررسی نقش گردشگری مذهبی در توسعه اقتصادی سکونتگاه¬های روستایی مورد مطالعه امام¬زاده سیدمحمد روستای نوجه مهر شهرستان جلفا». جغرافیا و روابط انسانی، دوره 2، شماره 3، 120-136.
ذال، محمدحسن، تبریزی، نازنین، مهرعلیتبار فیروزجایی، مرتضی (1395). «اثرات گردشگری مذهبی بر فضاهای روستایی مورد روستای اوجی آباد آمل». اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال 5، شماره 1، 83-102.
رشیدی¬آل¬هاشم، سیدمحمدرضا، باقی، علی (1398). «مطالعه نقش حسینیه¬ی اعظم زنجان در پیشرفت گردشگری مذهبی در شهر زنجان». پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، سال 9، شماره 19، 86-49.
رضایی، پژمان، چهارراهی، ذبیح¬الله (1398). «ارزیابی پایداری گردشگری مذهبی مطالعه موردی امام¬زاده حمزه علی استان چهارمحال و بختیاری». پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دوره 51، شماره 3، 691-675.
رضوی¬زاده، ندا، فروغ¬زاده، سیمین (1393). «تاملی بر اسکان زائران در شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، دوره 2، شماره 4، 131-156.
رضوی¬زاده، ندا، ورشوی، سمیه (1399). «کرونا و تعطیلی زیارت: گزینش و بازتفسیر در مواجهه با قطع دسترسی به مکان مقدس». مطالعات اجتماعی ایران، دوره 14، شماره 2، 110-83.
رفیعی، هادی، پارساپور، سارا، رهنما، علی (1395). «عوامل اقتصادی اجتماعی موثر بر ماندگاری گردشگران، داخلی مورد مطالعه شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 4، شماره 7، 8-35.
ریتزر، جرج (1374). نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی
زحمت¬کش، سمیرا، رجوعی، مرتضی، غیورباغبانی، سیدمرتضی (1399). «برنامه¬ریزی راهبردی توسعه کسب¬وکارهای گردشگری شهر مشهد با استفاده از تکنیک متاسوات». برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، دوره 9، شماره 1، 179- 195.
سبحانی، جعفر (۱۳۹۴). «استحباب زیارت قبور پاکان؟». درسهایی از مکتب اسلام. ۶۵۱، ۴۹-۵۳.
سقایی، محسن (1392). «تحلیلی بر تأثیر صنعت حمل و نقل هوایی بر توسه گردشگری مذهبی مورد مطالعه فرودگاه مشهد». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 28، شماره 3، 71-84.
شاهسواری، زهره، قیومی، عباسعلی، عطایی، مجتبی (1396). «ارزیابی رابطه¬ی گردشگری فرهنگی و مذهبی با توسعه پایدار شهری مطاعه موردی شهر ری». مدیریت فرهنگی، سال 11، شماره 35 و 36، 105-119.
شریعتی مزینانی، سارا، غلامرضا کاشی، شیما (1394). «سیالیت و مناسک دینی مطالعه موردی زیارت مزار سهراب سپهری». فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 8، شماره 3، 61-97.
شفیعا، سعید، صباغ پورآذریان، مهدیه (1395). «تبیین مفهوم معنویت در گردشگری با استفاده از تحلیل محتوا». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، سال 11، شماره 35، 107-127.
شفیعی، زهرا (1398). «بررسی نقش و مراسم و آیین¬های معنوی و مذهبی در رونق گردشگری مذهبی (محرم) مورد مطالعه مراسم نخل¬گردانی در استان یزد». جغرافیا و روابط انسانی، دوره 1، شماره 4، 112- 147.
شیرمحمدی، یزدان، بهمنی، اکبر، مستان راد، مژگان (1400). «نقش زیارت حرم امام رضا در کیفیت زندگی». فرهنگ رضوی، 9: 3، 91-122.
صداقت، مجتبی (1391). «شایستگی زیارت اهل قبور». عقیده مشترک عارفان و صوفیان تشیع و تسنن. هفت آسمان، سال 14، پیاپی 54: 93-112.
ضرغام¬بروجنی، حمید، عبدی، مرجان، محمودزاده، سیدمجتبی، اصلی پور، حسین (1400). «طراحی شبکه مضامین چالش¬های توسعه گردشگری دینی در جمهوری اسلامی ایران». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 9، شماره 17، 82-51.
طالبی، ابوتراب، براق¬علی¬پور، الهه (1394). «گونه¬شناسی زیارت و دینداری زائران معناکاوی کنش زیارت زائران امام رضا (ع)». فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 69، 75-106.
عرب تیموری، عبدالطیف (1395). «زیارت از دیدگاه احادیث اهل سنت». حبل المتین. 5 (16): 126-138.
عزیزپور، فرهاد، فتحی¬زاده، فرح (1396). «موانع و چالش¬های تحقق مدیریت یکپارچه¬ی گردشگری در کلان شهر مشهد». گردشگری شهری، دوره 4، شماره 2، 47-60.
عظیمی¬هاشمی، مژگان، شریعیتی مزینانی، سعید، اعظم کاری، فائزه (1391). «مولفه¬های اجتماعی فرهنگی شهر زیارتی پایدار مورد مطالعه شهر مشهد». مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره 6، شماره 3و 4، 131-156.
علی¬بیگی، جواد، قاسمی، یارمحمد (1394). «تأثیر گردشگری مذهبی بر کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی خانوارهای روستایی مطالعه موردی روستای بردی، شهرستان دهلران». مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 3، شماره 6، 87-116.
علی¬نژاد، منوچهر، نصرتی، روح¬الله (1398). «فهم هرمنوتیکی تجربه گردشگری فضاهای قدسی». مجله برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، دوره 8، شماره 3، 65-78.
فرزین معتمد، ارغوان، موسوی¬جهرمی، یگانه (1392). «شناسایی عوامل موثر بر تقاصای سفر به مشهد مقدس کاربرد روش دو مرحله¬ای همگن». مجله برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، سال 2، شماره 7، 44-65.
فولادی، محمد. و نوروزی، محمدجواد (1394). «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه». معرفت ادیان. 7(1): ۲۵، ۷-۳۲.
فولادیان، مجید، صدرنبوی، فاطمه، خسرونژاد، پدرام، واعظ¬موسوی، محمدمهدی، ظریف¬پویا، محمدمحسن، شاملی، وجیهه، باغبان-گلختمی، زهرا، شمسایی، مهلا (1399). «تحلیل کیفی تأثیر شیوع بیماری ویروس کرونا بر مناسک زیارت در حرم امام رضا ع». فصلنامه مطالعات میان رشته¬ای در علوم انسانی، سال 12، شماره 3، 182-145.
قابضی، فاطمه، پاکدامن، شهلا، فتح¬آبادی، جلیل، حسن¬زاده توکلی، محمدرضا (1395). «تأثیر زیارت بر ابعاد مثبت و منفی احساس تنهایی دانشجویان». راهبرد فرهنگ، شماره 33، 117-153.
قادری، اسماعیل، عزتی، عزت¬اله، حافظی¬زاده، شقایق (1388). «راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به عنوان پتانسیل گردشگری فرهنگی مذهبی در محدوده¬ی بخش مرکزی تهران». فضای جغرافیایی، سال 9، شماره 28، 75-101.
قاسمی، مریم (1398). «نقش گردشگری بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی مقاصد گردشگری مذهبی مطالعه موردی شهرستان مشهد». مجله جغرافیا و توسعه ناحیه¬ای، سال 17، شماره 1، 53-89.
قدیری، محمود، حاج اسعیلی، فاطمه (1396). «سنجش رضایت¬مندی از تسهیلات گردشگری مکان¬های مذهبی برون شهری، مطالعه مورد منطقه چک¬چک اردکان استان یزد». جغرافیا و برنامه¬ریزی، سال 21، شماره 61، 299-318.
قهرمان، آرش، اصغرپور، احمدرضا، خوارزمی، امید، نوغانی، محسن، اکبری، حسین (1400). «گونه¬شناسی گردشگران بر اساس نوع اقامت در شهر مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 9، شماره 17، 189-218.
کاظمیان، غلامرضا، خوارزمی، امیدعلی، مجاور جورابچی، مصطفی (1398). «تأثیر تصویر شهر بر انتخاب زمان و فصلی بودن سفرهای گردشگری به شهر مشهد و نحوه مواجهه با آن». مطالعات مدیریت گردشگری، سال 14، شماره 48، 90-57.
کرمانی، مهدی، اصغرپورماسوله، احمدرضا، واعظ¬موسوی، محمدمهدی (1398). «گونه¬شناسی کیفی سبک¬های زیارتی جوانان در شهر مشهد». مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 7، شماره 13، 25-52.
کریمی¬علویجه، محمدرضا، احمدی، محمدمهدی، نظری، مهسا (1394). «بررسی اثرات ارزشهای سنتی و ارزش¬های اسلامی بر رضایت و وفاداری گردشگران خارجی شهر قم». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، سال 10، شماره 32، 42-21.
کشاورز، رضا، دلبری، مهدی (1395). «مطالعه تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیارت امام رضا در تبادل و ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان». فرهنگ رضوی، سال 5، شماره 18، 37- 61.
لانکوار، روبر (1381). جامعه¬شناسی جهانگردی و مسافرت. ترجمه: صلاح¬الدین محلاتی. تهران: دانشگاه شهیدبهشتی.
محمدی¬یگانه، بهروز، چراغی، مهدی، ولائی، محمد (1392). «نقش گردشگری مذهبی بر توسعه روستایی، با تاکید بر کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی مطالعه موردی روستای قپچاق شهرستان میاندوآب». نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 13، شماره 30، 7-25.
مرزی، وحید (1396). «اولویت¬بندی انگیزه¬های گردشگران عراقی بازدیدکننده از شهر مقدس مشهد». دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال 5، شماره 9، 125-149.
مهدوی، ایرج، ظریف، قائزه (1392). «رتبه¬بندی آمیخته بازاریابی در گردشگری مقاصد مذهبی ایران با استفاده از فنون MADM مطالعه موردی مشهد مقدس». مطالعات کمی در مدیریت، سال 4، شماره 2، 59-78.
موسوی، میرنجف، سلطانی، ناصر، باقری کشکولی، علی (1392). «تحلیلی بر نقش مذهبی در توسعه¬ی گردشگری مذهبی». پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دوره 46، شماره 4، 825-841.
نودهی، فرامرز، بهروان، حسین، یوسفی، علی، محمپور، احمد (1394). «فراسوی دوگانه زائر گردشگر گونه شناسی تجربه سفر زائران مرقد منور امام رضا ع». راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال 4، شماره 15، 217-193.
ورشوی، سمیه، بهروان، حسین، صدیق¬اورعی، غلامرضا (1397). «تجربه پیاده¬روی مقدس، معنای دوگانه معنوی دنیوی در تجربه¬ی سفر پیاده زائرین در ایام شهادت امام رضا ع». راهبرد فرهنگ، شماره 41، 133-162.
یاوری¬گهر، فاطمه، ابراهیمی، مهدی، بهبودی عیسی¬لو، سولماز (1396). «تأثیر ارزش ادراک شده مقصد زیارتی بر رضایت گردشگر خارجی مسلمان با در نظر گرفتن نقش دینداری اسلامی». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، سال 12، شماره 38، 21-1.
Rashid, Amber, (2018)’ "Religious tourism – a review of the literature", Journal of Hospitality and Tourism Insights. Vol. 1 No. 2, pp. 150-167. https://doi.org/10.1108/JHTI-10-2017-0007
Collins-Kreiner, N. (2010). “Researching pilgrimage: Continuity and transformations”. Annals of tourism research. 37(2), 440-456.
Collins-Kreiner, N. (2020). “Religion and tourism: A diverse and fragmented field in need of a holistic agenda”. Annals of Tourism Research. 82, 1-22.
Collins-Kreiner, N., & Wall, G. (2015). “Tourism and religion: Spiritual journeys and their consequences”. In The changing world religion map (pp. 689-707). Springer, Dordrecht.
Collins-Kreiner, N. (2016). The lifecycle of concepts: the case of ‘Pilgrimage Tourism’. Tourism Geographies, 18(3), 322-334.
Durán-Sánchez, A., Álvarez-García, J., del Río-Rama, M., & Oliveira, C. (2018). “Religious Tourism and Pilgrimage: Bibliometric Overview”. Religions. 9(9), 249.
Griffin, K., & Raj, R. (2018). “The importance of religious tourism and pilgrimage: Reflecting on definitions, motives and data”. The international journal of religious tourism and pilgrimage. 5(3), 2-9.
Eade, John (2015). “Pilgrimage studies an expanding field”, Material Religion. 11:1, 127-129, DOI: 10.2752/174322015X14259910631833
Kim, B., Kim, S. S., & King, B. E. M. (2019). “Religious tourism studies: Evolution, progress, and future prospects”. Tourism Recreation Research. https://doi.org/10.1080/02508281.2019.1664084.
Rinschede, G. (1992). “Forms of religious tourism”. Annals of tourism Research, 19(1), 51-67.
Sharpley, R. (2009). “Tourism, religion and spirituality”. In Jamal, T., & Robinson, M. (Eds.), The SAGE handbook of tourism studies (237-253). Sage.