بخش¬بندی و تعیین نیمرخ روانشناختی- جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه¬ اربعین (مورد مطالعه: زائرین عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان)
محورهای موضوعی :
بعقوب دغاغله
1
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز)
مریم درویشی
2
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه)
کلید واژه: گردشگری مذهبی, بخش بندی, نقشه¬های خود سازمانده, زائرین کربلا,
چکیده مقاله :
گردشگری مذهبی یکی از پنج شاخه ی اصلی گردشگری از نظر سازمان تجارت جهانی می باشد. محبوبیت سفرهای زیارتی در دهه های اخیر افزایش یافته و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. هدف از انجام این پژوهش بخش بندی و تعیین نیمرخ روانشناختی– جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه ی اربعین است. این پژوهش بر اساس هدف، كاربردي و براساس چگونگي جمع آوري داده ها توصـيفی- پيمايشي است. جامعه ی آماری این پژوهش شامل زائرین کربلا در آیین سالانه ی اربعین است که از مرزهای استان خوزستان تردد کرده اند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از الگوریتم شبکه های عصبی با استفاده از نقشه های خود سازمانده استفاده شده است. یافته های پژوهش سه دستة متفاوت از زائرین با انگيزه هاي مختلف سفر را نشان داد. اين سه دسته از گردشگران به نام های بیشتر گردشگر تا زائر (گردشگران زائر)، بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر) و زائرین نام گذاري شدند. نتایج این پژوهش نشان داد که گردشگران هر بخش دارای ویژگی های روانشناختی، جمعیت شناختی و رفتاری خاص خود می باشند. بر اين اساس، راهبردهاي بازاريابي براي توسعة فعاليت هاي گردشگري متناسب با هر بخش باید متفاوت باشد.
Religious tourism is one of the five main branches of tourism according to the World Trade Organization. The popularity of pilgrimage has increased in recent decades, and religious tourism has been an important part of the dynamics of the world tourism economy. Therefore, this applied descriptive-survey study sought to segment and determine the psychological-demographic and behavioral profile of Karbala pilgrims attending the annual Arbaeen rituals. The statistical population of the study comprised of the pilgrims of Karbala who have traveled through the borders of Khuzestan province to attend the Arbaeen rituals. The neural network algorithm was used to analyze the data via self-organizing maps. The study's findings indicated that there were three different groups of pilgrims with different travel motives, who were categorized as a) being more tourist than a pilgrim (tourist pilgrim), b) being more pilgrim than a tourist (pilgrim tourist), and c) pilgrims. These three groups of tourists were named after leisureists, enthusiasts of various activities, and religious people, suggesting that each type of pilgrim had its own psychological, demographic, and behavioral characteristics. Therefore, marketing strategies for developing tourism activities should be set based on the characteristics of each type of tourist.
اسدی، احمد و توسلیان، رحیم.(1395). «بررسی عوامل موثر در جذب گردشگران به مراسم مذهبی از طریق بخشبندی (مطالعه موردی: مراسم محرم شهر زنجان)». انـدیشــه جغــرافـیایــی، شماره 103.صص18-1
احمدی، پرویز؛ آذر، عادل و صمصامی، فردیس. (1393). «بخش بندی بازار دارو با رویکرد شبکه¬های عصبی (مطالعه موردی: بازار دارو ایران)». مدیریت بازرگانی، دوره 2، شماره 6، صص 20-1.
بابایی سمیری، محمدرضا؛ نطیفی نایینی، مینو و عباسپور، سحر. (1392). «ارتباط صنعت توریسم و توسعه اقتصادی در ایران با رویکرد شبکه عصبی (1390- 1359)». صص130-114.
حسینی پور، سید احسان؛ رضایی دولت آباد، حسین و کاظمی، علی. (1395). «بررسی عوامل کشش و رانش مؤثر بر نیت سفر گردشگري مذهبی و نحوه تأثیر آنها (شهر قم)». فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگري، شماره 36، صص 124-109.
ضرغام بروجنی، حمید؛ محمودزاده، مجتبی؛ مروتی شریف آبادی، علی و اسدیان اردکانی، فائزه.(1397). «گردشگری دینی، الزامات، راهبردها و پیامدها». فصلنامه مدیریت اسلامی، شماره 2، صص237-213.
فيروزجائيان، علي اصغر؛ يوسفي، ندا و ميرمحمدتبار، سيداحمد. (1393). «تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران (فراتحليلي از تحقيقات موجود)». برنامه¬ريزي و توسعه گردشگري، شماره ي8، صص 165-143.
كاتلر، فليپ و آرمسترانگ،گري.(1382). اصول بازاريابي. ترجمه: علي پارسائيان. چاپ دوم، تهران: ادبستان.
مؤمنی، منصور و فعال قیومی، علی. (1389). تحلیل¬های آماری با استفاده از SPSS. تهران: مولف.
Alvarado-Sizzo, I., Propin Frejomil, E., Sánchez Crispín, Á. (2017). “Religious tourism in southern Mexico: Regional scopes of the festival of the Immaculate Conception”. Geoforum, 83, 14-25.
Arango, T., & Barnard, A. (2015). “Scene of Iraqi massacre becomes Shiite pilgrimage site”. nytimes.com(May 6).
Arjana, S. R. (2017). “Pilgrimage in Islam Traditional and modern practices". London: Oneworld Academic.
Chien-Pang Lin. (2021). “The salience of stakeholders in religious tourism: A case study of the Dajia Mazu pilgrimage”.Annals of Tourism Research,Volume 86, 103091.
Cohen, R. (2001). “Latent Segmentation Models: New Tools to Assist Researchers in Market Segmentation”. Marketing Research, 10 (2): 15-21.
Collins-Kreiner, N. (2010).” Researching pilgrimage: Continuity and transformations”. Annals of Tourism Research, 37, 440–456.
Collins-Kreiner, N. (2020). “Religion and tourism: A diverse and fragmented field in need of a holistic agenda”.Annals of Tourism Research, 82(2):102892.
Cristea, A.A., Apostol, M., Dosescu, T. (2015). “The Role of media in Promoting Religious Tourism in Romania”. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 188, 302 – 306.
Chadha, H., Onkar, P. (2016). “Changing Cities in the Perspective of Religious Tourism – A case of Allahabad”. Procedia Technology, 24, 1706 – 1713.
Dejan Iliev. (2020). “The evolution of religious tourism: Concept, segmentation and development of new identities”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 45, 131-140.
Dolnicar, S., Grün, B., Leisch, F., & Schmidt, K. (2014). “Required Sample Sizes for Data-Driven Market Segmentation Analyses in Tourism”. Journal of Travel Research, 53(3), 296-306.
Durán-Sánchez, A., Álvarez-García, J., del Río-Rama, M., & Oliveira, C. (2018). “Religious tourism and pilgrimage: Bibliometric overview”. Religions, 9(9), 249.
Dutta, S., Bhattacharya, S. & Guin, K. K. (2015). “Data Mining in Market Segmentation: A Literature Review and Suggestions”. the Proceedings of Fourth International Conference on Soft Computing for Problem Solving, 87- 98.
Fotini, E., Dekeyser, E., & Knox, D. (2016). “To Karbala: Surveying religious Shi'a from Iran and Iraq”. MIT political science department research paper no. 2016-39. DOI:10.2139/ssrn.2885347
Hasan, M. K., Al Mamun, M. A., & Islam, M. R. (2015). “Market Segmentation and Targeting Strategy for Promoting Cox’s Bazar Beach In Bangladesh As A Tourists’ destination”. British Journal of Marketing Studies, 3(4), 59-72.
Hanandeh, A. E. (2013). “Quantifying the carbon footprint of religious tourism: the case of Hajj”. Journal of Cleaner Production, 52, 53-60.
Jafari, J., & Scott, N. (2014).”Muslim world and its tourism”. Annals of Tourism Research, 44, 1–19.
Kirillova, K. (2019).” Existentialism and tourism: New research avenues”. International Journal of Tourism Cities, 5(3), 429–442.
Lipka, M., & Hackett, C. (2017). “Why Muslims are the world’s fastest-growing religious group". http://pewrsr.ch/2nOPNXY.
Mostafa, M. (2009). “Shades of Green: A Psychographic Segmentation of The Green Consumer in Kuwait Using self-Organizing Maps”. Expert Systems with Applications, 36(8), 11030-11038 .
Norton, A. R. (2011). “Al-Najaf: Its resurgence as a religious and university center”. Middle East Policy, 18(2), 132–145.
Olsen, D. H. (2003). “Heritage, tourism, and the commodification of religion”. Tourism Recreation Research, 28(3), 99–104.
Patwardhan Vidya, Manuel Alector Ribeirob, Kyle Maurice Woosnam, Valsaraj Payini,Jyothi Mally. (2020). “Visitors' loyalty to religious tourism destinations: Considering place attachment, emotional experience and religious affiliation”. Tourism Management Perspectives,Volume 36, 100737.
Rashid A. (2018).” Religious tourism – a review of the literature”. Journal of Hospitality and Tourism Insights, 1(2), 150-167 .
Russell, P. (1999).” Religious travel in the new millennium”. Travel & Tourism Analyst, 5, 39–68
Sharpley, R. (2009). “Tourism, religion and spirituality. In T. Jamal, & M. Robinson (Eds.)”. The SAGE handbook of tourism studies. London: Sage Publications Ltd. (pp. 237–253)
Stausberg, M. (2011).” Religion and tourism: Crossroads, destinations and encounters”. London and New York: Routledge.
Sung, Y. K., Chang, K. C., & Sung, Y. F. (2015). “Market Segmentation of International Tourists Based on Motivation to Travel: A Case Study of Taiwan”. Asia Pacific Journal of Tourism Research, 21(8), 1-21.
Terzidou, M., Scarles, C., Saunders, M. N. K. (2018). “The complexities of religious tourism motivations: Sacred places, vows and visions”. Annals of Tourism Research, 70, 54-65.
Thimm, V. (2017). “Commercialising Islam in Malaysia: Ziyarah at the intersection of Muslim pilgrimage and the market-driven tourism industry”. UKM ethnic studies paper series, Vol. No. 56Bangi: Institute of Ethnic Studies December.
Tkaczynski, A., Arli, D. (2018). “Religious tourism and spiritual leadership development: Christian leadership conferences”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 35, 75-84.
Wells, Victoria K.; Chang, Shing Wan; Oliveira-Castro, Jorge; Pallister, John. (2010).”Market Segmentation from a Behavioral Perspective” . Journal of Organizational Behavior Management. v30 n2 p176-198.
World Tourism Organization (2018). “Annual Report 2017. UNWTO”. Retrieved from World Tourism Organizations website: https://www.e-unwto.org/doi/book/10. 18111/9789284419807.
Yankelovich Daniel (2017), “New Criteria for market segmentation”. Harvard Business Review,March/April.
Vukonić, B. (2002). “Religion, tourism and economics: A convenient symbiosis”. Tourism Recreation Research, 27(2), 59–64.
دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1401 (صص250- 221)
بخشبندی و تعیین نیمرخ روانشناختی- جمعیت شناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانه اربعین (مورد مطالعه: زائرین عبوری از مرزهای هوایی و زمینی استان خوزستان)1
یعقوب دغاغله، کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی، گروه مدیریت، دانشگاه آزاداسلامی واحد اهواز، اهواز،ايران
مریم درویشی2، استادیار، گروه مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه، امیدیه، ایران
تاریخ دریافت: 5/11/1399 تاریخ پذیرش: 28/4/1400
چکيده
گردشگری مذهبی یکی از پنج شاخه ی اصلی گردشگری از نظر سازمان تجارت جهانی میباشد. محبوبیت سفرهای زیارتی در دهههای اخیر افزایش یافته و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. هدف از انجام این پژوهش بخشبندی و تعیین نیمرخ روانشناختی– جمعیتشناختی و رفتاری زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین است. این پژوهش بر اساس هدف، كاربردي و براساس چگونگي جمعآوري دادهها توصـيفی- پيمايشي است. جامعهی آماری این پژوهش شامل زائرین کربلا در آیین سالانهی اربعین است که از مرزهای استان خوزستان تردد کردهاند. برای تجزیه و تحلیل دادهها از الگوریتم شبکههای عصبی با استفاده از نقشههای خود سازمانده استفاده شده است. یافتههای پژوهش سه دستة متفاوت از زائرین با انگيزههاي مختلف سفر را نشان داد. اين سه دسته از گردشگران به نامهای بیشتر گردشگر تا زائر (گردشگران زائر)، بیشتر زائر تا گردشگر (زائرین گردشگر) و زائرین نامگذاري شدند. نتایج این پژوهش نشان داد که گردشگران هر بخش دارای ویژگیهای روانشناختی، جمعیتشناختی و رفتاری خاص خود میباشند. بر اين اساس، راهبردهاي بازاريابي براي توسعة فعاليتهاي گردشگري متناسب با هر بخش باید متفاوت باشد.
کلید واژهها: گردشگری مذهبی، بخش بندی، نقشههای خود سازمانده، زائرین کربلا
مقدمه
سفر با انگیزه مذهبی، یکی از قدیمی ترین اشکال تحرک در جهان است و در حال حاضر به عنوان یک بخش عمده و نوظهور در صنعت گردشگری به حساب میآید (WTO3، 2018 ؛ کالینز4 ، 2010). این نوع گردشگری نمایانگر یک بخش قابل توجه، در حال رشد، در حال تکامل و به طور فزاینده متنوعی از بازار جهانی گردشگری میباشد (شارپلی5 ، 2009). گردشگری مذهبی نه تنها لزوماٌ فراخوانی برای معنویت نیست، بلکه به عنوان یک پیشران اقتصادی مهم نیز شناخته میشود (سانچز و همکاران6 ، 2018).
گردشگری مذهبی بازار عظیمی است که به میزان قابل توجهی در درآمد بسیاری از کشورها سهیم است. کلیساها، مساجد، معابد، عبادتگاهها، کنیسهها، گوردواراها و دیگر مکانهای دارای اهمیت مذهبی صدها و هزاران نفر گردشگر را در سطح جهان به خود جلب کردهاند (رشید ،2018).
امروزه اقتصاددانان به دلیل اهمیت گردشگری در توسعهی اقتصادی- اجتماعی کشورها از آن به عنوان اقتصاد نامرئی نام میبرند (بابایی سمیری و همکاران، 1392).
توسعهی اقتصادی و شهری در بسیاری از مناطق مرهون رشد صنعت گردشگری و ورود زائران است (آلوارادو سیزو7 و همکاران، 2017). چرا که شواهد نشان دهنده نقش کلیدی دین در زندگی مردم، نه تنها در شیوههای روزمره مانند خوردن، نوشیدن و لباس پوشیدن بلکه در شیوههای گردشگری، از جمله انتخاب مقصد و انگیزههای سفر است.
تعدادی از نظریههای معتبر نظیر سلسله مراتب نیازها و عوامل فشار/ کشش در زمینهی گردشگری به طور گستردهای مورد استفاده قرار میگیرند، با این حال به نظر میرسد انگیزهی سفر به مکانهای مقدس بسیار زیاد، پیچیده و همچنین مستلزم وارد شدن در درون روابط قدرت، خواستههای درونی و فوقالعادهی تجربههای مذهبی است.
برای نشان دادن پیچیدگی انگیزههای گردشگری مذهبی میتوان به تحقیقاتی در سطح جهان اشاره کرد که نشان میدهد مردم برای بازدید از مکانهای مذهبی به تنهایی توسط عوامل خارجی نظیر تبلیغات موسسات مذهبی تحریک نمیشوند؛ بلکه دستهای از عوامل دیگر شامل انگیزههای غیر مذهبی نیز به شدت دخیلاند. محققان گردشگری دریافتهاند که گردشگران مذهبی ممکن است به دلایلی مانند ستایش از طبیعت و ارتقای آموزشی و فرهنگی از جمله آرامش و خودشناسی از مکانهای مقدس بازدید کنند (ترزیدو8 و همکاران، 2018).
گردشگری مذهبی را نمیتوان مانند گذشته به وضوح تعریف کرد. واقعیت این است که دوگانههای گذشته که قبلاً استفاده میشده است دیگر در دنیای پست مدرن امروز قابل استفاده نیست. فرا تحلیل تحقیقات انجام شده در این حوزه نشان میدهد که بسیاری از انواع مختلف گردشگران- و نه بازدید کنندگان با انگیزه مذهبی به تنهایی- انگیزهی سفر به مقصدهای معنوی به منظور جستجوی تحول معنوی، روشنگری، دانش و پیوندهای اجتماعی دارند. مفهومی از بازدید سکولار برای تأکید بر سفر به اماکن مقدس با انگیزههای غیر مذهبی نیز ایجاد شده است. این رویکردها درک جامعتری از تلاقیهای بین جهانگردی و مذهب و یا معنویت را موجب میشود (کریلاوا9، 2019).
اگر چه گاهی زیارت و گردشگری به عنوان دو پدیدهی ضد هم دیده شدهاند: زیارت با دین، نجات یا تقدس مرتبط بوده در حالیکه گردشگری بهعنوان موضوعی کفرآمیز، لذتبخش و مبتذل شناخته شده است، با این وجود، این دو؛ چندان دو قطبی نیستند: دین مخالف تجاریسازی و سرگرمی نیست و گردشگری لزوماٌ بیمعنی و یک فعالیت مصرفی سطحی نمیباشد و میتوان آن را نیز بامعنا، دارای هویت، در ارتباط با وضعیت اجتماعی و توام با روابط دید. همانگونه که ممکن است زائران از امکانات و خدمات توریستی استفاده کنند، گردشگران تفریحی نیز ممکن است در فعالیتهای مذهبی مشارکت کنند (آلوارادو سیزو و همکاران، 2017). طبق پژوهشهای کریستیا و همکارانش در سال 2015، محبوبیت سفرهای زیارتی در دهههای اخیر مشخص شده و گردشگری مذهبی بخش مهمی از پویایی اقتصاد گردشگری جهان را به خود اختصاص داده است. دین و جهانگردی ارتباط تنگاتنگی دارند (استاوسبرگ10، 2011). ووکونیچ11 (2002) خاطرنشان میکند که «رابطهی بین دین، جهانگردی و اقتصاد یک همزیستی مناسب است» و دین به عنوان یکی دیگر از کالاهای قابل فروش در جامعهی مصرفی امروزی در آمده است (اولسن12، 2003).
همچنین مشخص شده است که در رابطه با سایر محصولات گردشگری، پدیدهی مذهبی زمینهی تحقیقاتی محدودی دارد. متخصصان معتقدند که هم بازار گردشگری مذهبی و هم ارتباطات بازاریابی در این زمینه کمتر مطالعه شده است (کریستیا13 و همکاران، 2015).
در صنعت گردشگري، بسياري از تصميمات كليدي و استراتژيك از جمله انتخاب بخش هدف و توسعهی يك آميختهی بازاريابي مناسب براي پاسخگويي به تقاضاي اين بخش، بر اساس مطالعات بخشبندي بازار انجام ميشوند(دولنيكار14 و همکاران، 2014). بخشبندي بازار ميتواند در توسعهی محصولات و خدمات مناسبِ هر يك از بخشهاي بازار هدف به بازاريابان كمك كند. قلب بازاريابي راهبردي جديد به واسطهی بخشبندي، هدفگذاری و جايگاهيابي توصيف میشود و بخشبندي نخستين گام ضروري در جهت رويكرد بازاريابي هدفمند است (حسن15 و همکاران، 2015). بخشها ممکن است بر اساس جمعیت، موقعیت روانی، رفتاری یا جغرافیایی انتخاب شوند (دوتا16 و همکاران، 2015). یکی از روشهای قابل استفاده در بخشبندی بازار، استفاده از شبکههای عصبی مصنوعی است. علت استفاده از آن، انعطاف پذیری در ساختن مدل و تواناییاش در استفاده از اطلاعات جدید است(کوهن17، 2001).
استان خوزستان با دارا بودن مرز زمینی گسترده با کشور عراق هر ساله در مراسم اربعین پذیرای جمعیت زیادی از زائران از سراسر کشور میباشد. این جمعیت عظیم زائر میتواند برای استان خوزستان مزیت رقابتی ایجاد کند. با توجه به نیاز به همگامی با این تحولات محیطی، ناگزیر از توجه به نیمرخ روانشناختی و جمعیت شناختی در زمینهی رفتار زائرین میباشیم. فهم و درک تاثیر عوامل ذکر شده در بین زائران، میتواند مسئولین را در تصمیم گیری درست و تدوین و اجرای برنامههای عملیاتی مناسب یاری رساند.
با بررسی مقالات مرتبط با گردشگری مذهبی مشخص گردید كه تاکنون، پژوهشی در خصوص بخش بندی اثربخش زائرین کربلا انجام نشده است؛ بنابراین در اين پژوهش سعي بر اين است تا