تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی در توسعۀ فضایی استان قم
محورهای موضوعی :
علی صادقی
1
(دانشگاه فرهنگیان)
ولی اله نظری
2
(دانشگاه فرهنگیان)
محمد غلامی
3
(دانشگاه پیام نور)
محمدامیر امراللهی
4
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین)
کلید واژه: گردشگری مذهبی, توسعه فضایی, اثرات اقتصادی- اجتماعی, تحلیل سلسله مراتبی, قم.,
چکیده مقاله :
در پژوهش حاضر اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. روش تحقيق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی و ابزار گردآوري اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته است كه با روش تحلیل سلسله مراتبی طراحی شده است. در این پژوهش معیارهای مورد نیاز در دو بخش اقتصادی با پنج زیرمعیار «افزایش اشتغال، افزایش درآمد، کاهش تورم، افزایش تولیدات منطقهای و مشارکت بخش خصوصی»، و بخش اجتماعی با سه زیرمعیار «افزایش امنیت، توسعۀ فرهنگ اجتماعی، بهبود خدمات و زیرساختها»، به منظور سنجش و ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی در دو بخش اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی استان قم گردآوری و تدوین شده¬اند. نتایج بررسی اولویت¬بندی این معیارها، نشان از بالا بودن تأثیر بخش اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم دارد. به اعتقاد کارشناسان هر چه توان اقتصادی مردم بیشتر باشد، تأثیر مطلوب آن بر بخش اجتماعی جامعه نیز قابل مشاهده و درک میباشد. همچنین این معیارها در محدوده مورد مطالعه که بخشهای تشکیل¬دهنده استان قم میباشد نیز ارزیابی و اولویتبندی شدند که بخش مرکزی در پنج معیار از هشت معیار شناسایی شده، دارای بیشترین تأثیر از گردشگری مذهبی در بخش¬های اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی خود میباشد. این نتیجه نشان میدهد که بخش مرکزی استان ( شهر قم) به عنوان مرکز و کانون گردشگری برای گردشگران، فاصله زیادی در توسعه با سایر بخشهای استان دارد. این فاصله موجب بروز مشکلاتی در آینده در این بخش و به خصوص در شهر قم خواهد شد.
This descriptive-analytical study sought to investigate the socio-economic impacts of religious tourism on the spatial development of Qom province, using a researcher-developed questionnaire designed via Analytical Hierarchy Process to collect its required data. To this end, the required criteria were developed at two levels: the economic level comprising of five sub-criteria, including "Increase in employment, increase in incomes, reduction in inflation, increase in regional production", and: private sector participation", and the social level comprising three sub-criteria, including "Increasing the security, increasing the social culture, improving services and infrastructure". The results of surveying the priority of these criteria indicated the high impact of the economic element of tourism on the spatial development of Qom province. According to experts, the more economic power the people have, the better its impact would be on the social and environmental sectors of the society. Also, the criteria were also evaluated and prioritized within the study area that formed different districts of Qom province. Accordingly, it was found that the spatial development of the central district of the province (Qom city) was mostly influenced by religious tourism in terms of 5 criteria out of the 8 criteria identified in the study, suggesting that Qom, as the hub of religious tourism of the province, outweighs other parts of the province in terms of development, which may cause some problems in the future for the development of tourism in Qom province.
آقاجانی، معصومه و فراهانی¬فرد، سعید(1394)، «گردشگری مذهبی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ایران)»، نشریه سیاست¬های راهبردی و کلان، دوره 3، شماره 9، بهار ، صفحه 43-66
ابراهیمزاده، عیسی و آقاسی¬زاده، عبدالله (1390)، «تأثیر منطقه آزاد چابهار بر توسعه گردشگري حوزه نفوذ آن با بهرهگیري از مدل رگرسیون و آزمون T-test» ، فصلنامه جغرافیا و توسعه،دوره 9، شماره 21 ، صص 5-26.
احمدي شاپورآبادي، محمدعلی و سبزآبادي، احمد(1390)، «تحلیلی بر ظرفیت¬هاي توسعۀ گردشگري مذهبی فرهنگی کلان شهر قم»، فصلنامه مطالعات ملی، دوره 12، شماره 46، صص 112-83.
تقوایی، مسعود، موسوي، سیدعلی، غلامی بیمرغ، یونس( 1389)،«تحلیلی بر توسعه گردشگري مذهبی، مطالعه موردي: شهرستان نورآباد ممسنی»، فصلنامه فضاي جغرافیایی، دوره 10، شماره 31، صص 64-39.
تقوایی، مسعود و غفاری، سیدرامین(1389)، «برنامه¬ریزی فضایی در توسعه صنعت گردشگری (مطالعه موردی: استان چهار محال و بختیاری، محور بازفت)»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 25، شماره 96، بهار ، صص 79-100.
خلیلوند، کلثوم و کرمی، فرحناز( 1395)، «تحلیلی بر نقش گردشگري مذهبی در توسعه پایدار شهري، مطالعه مورد : شهر مهران»، اولین همایش بین¬المللی اقتصاد شهري (با رویکرد اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل)، صص 885 – 893.
دلبری، سید علی و داوودی، سید علیرضا (1391)، «كاربرد تكنيك فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP) در رتبه¬بندي شاخص¬هاي ارزيابي جاذبه¬هاي توريستي»، تحقيق در عمليات در كاربردهاي آن (رياضيات كاربردي)، تابستان, دوره 9 , شماره 2 (پياپي 33) ، صص 79-57.
دورانت، جیمز ویلیام(1370)، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران انتشارات انقلاب اسلامی، 1143 ص.
زياري، كرامت الله( 1378)، اصول و روش¬هاي برنامه¬ريزي منطقه¬اي،یزد، انتشارات دانشگاه يزد، چاپ اول، 334 ص.
سجاسی قیداری، حمدالله و همکاران(1394)، «سنجش و اولویت¬بندی راهبردهای توسعه کارآفرینی اکوتوریسم در مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای گردشگری رود دره¬ای استان تهران)»، مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 5، شماره 16، تابستان ، صفحه 71-88.
ضرابی، اصغر و اسلامی پریخانی، صدیف(1390)، «سنجش تاثيرات اقتصادي، اجتماعي - فرهنگي و زيست محيطي توسعه گردشگري (مطالعه موردي شهرستان مشکين شهر)»، پژوهش¬هاي جغرافياي انساني (پژوهش¬هاي جغرافيايي)، بهار، دوره 43 ، شماره 75 ، صص 37-52.
قریشی گندوانی، ناهید(1391)، «نقش گردشگری مذهبی در توسعه حومه شهر (مطالعه موردی امامزاده باراجین قزوین)»، پایان¬نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، به راهنمایی شفیقه ناظری ارسی.
کروبی، مهدی؛ بهاری، جعفر؛ محمدی، سمیرا؛ بذله، مرجان؛ بهاری، شهلا ( 1397). «تحليل نقش اماكن مذهبي در جذب گردشگر». فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی. دوره 1 شماره 1 تابستان.
محمودی، حمیده؛ قاسمی، مریم؛ شایان، حمید ( 1394). «واکاوی اثرات گردشگری مذهبی بر توسعه اقتصادی سکونتگاه¬های روستایی مورد مطالعه: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد». فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. سال پنجم، شماره 20 تابستان.
مومنی، محمد، صرافی، مظفر، قاسمی خوزانی، محمد( 1387)، «ساختار و کارکرد گردشگري مذهبي- فرهنگي و ضرورت مديريت يكپارچه در کلان شهر مشهد». مجله جغرافیا و توسعه، سال ششم، شماره پیاپي 11، صص 1-25.
مرکز آمار ایران (1395)، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1395،استان قم
موسوی، میرنجف، سلطانی، ناصر، باقری کشکولی، علی( 1393)، «تحلیلی بر نقش مذهب در توسعه گردشگری مذهبی». پژوهشهای جفرافیای انسانی، دوره 46، شماره 4، صص 825-841.
میثاقی، سید محمود و روحاني قاديكلائي، محسن(1393)، «اصول سازماندهي فضايي بافت¬هاي شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبي؛ مطالعه موردي: امامزاده عباس ساري و امامزاده اسماعيل قائمشهر». مطالعات شهر ايراني اسلامي، بهار، شماره 15 ، صص 87-97.
میر دیلمی، سیده سمیرا و مزیدی، هاجر(1393)، «بررسی وضعیت گردشگری مذهبی دراستان گلستان (مطالعه موردی:امامزاده شیخان شهرستان علی آبادکتول)». مشهد، ششمین کنفرانس ملی برنامهریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفههای شهر اسلامی.
Egresi.I. et al(2012). Uunlocking the potential of religious tourism turkey, GeoJournal of Tourism and Geosites , Year V no.1, vol. 9, May ,pp 63-80
Lew, A., & McKercher, B. (2006). Modeling Tourist Movements. A Local Destination Analysis. Annals of Tourism Research, Vol. 33, No.2, 403-423.
Sharpley, Richard, (2006), travel and tourism, Sage publication.
Santos Maria da Graca Mouga pocas. (2004). Fatina: ReligiousTourism in a SanctuaryCity. https://media.fupress.com.
دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1401 (صص220- 195)
تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی در توسعۀ فضایی استان قم
علی صادقی، استادیار گروه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
ولیاله نظری1، استادیار گروه علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه فرهنگیان، کرج، ایران
محمد غلامی، استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، لامرد، ایران
محمدامیر امراللهی، کارشناسی ارشد برنامهریزی منطقهای دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین، ایران
تاریخ دریافت: 4/12/1399 تاریخ پذیرش: 4/2/1400
چکيده
در پژوهش حاضر اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. روش تحقيق حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی و ابزار گردآوري اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته است كه با روش تحلیل سلسله مراتبی طراحی شده است. در این پژوهش معیارهای مورد نیاز در دو بخش اقتصادی با پنج زیرمعیار «افزایش اشتغال، افزایش درآمد، کاهش تورم، افزایش تولیدات منطقهای و مشارکت بخش خصوصی»، و بخش اجتماعی با سه زیرمعیار «افزایش امنیت، توسعۀ فرهنگ اجتماعی، بهبود خدمات و زیرساختها»، به منظور سنجش و ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی در دو بخش اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی استان قم گردآوری و تدوین شدهاند. نتایج بررسی اولویتبندی این معیارها، نشان از بالا بودن تأثیر بخش اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم دارد. به اعتقاد کارشناسان هر چه توان اقتصادی مردم بیشتر باشد، تأثیر مطلوب آن بر بخش اجتماعی جامعه نیز قابل مشاهده و درک میباشد. همچنین این معیارها در محدوده مورد مطالعه که بخشهای تشکیلدهنده استان قم میباشد نیز ارزیابی و اولویتبندی شدند که بخش مرکزی در پنج معیار از هشت معیار شناسایی شده، دارای بیشترین تأثیر از گردشگری مذهبی در بخشهای اقتصادی و اجتماعی بر توسعه فضایی خود میباشد. این نتیجه نشان میدهد که بخش مرکزی استان ( شهر قم) به عنوان مرکز و کانون گردشگری برای گردشگران، فاصله زیادی در توسعه با سایر بخشهای استان دارد. این فاصله موجب بروز مشکلاتی در آینده در این بخش و به خصوص در شهر قم خواهد شد.
کلیدواژهها: گردشگری مذهبی، توسعه فضایی، اثرات اقتصادی- اجتماعی، تحلیل سلسله مراتبی، قم.
مقدمه
یکی از فرصتهاي جدید اقتصادی كه به دليل نيازهاي جهاني به شدت در حال رشد و گسترش است، بخش گردشگري است (سجاسیقیداری و همکاران، 1394: 73). به طوريکه پس از صنایع نفت و خودروسازي، سومین بخش درآمدزاي هزاره جدید و فعالیت مهمی براي کسب درآمد و توسعه پایدار در کشورها محسوب میشود. در این میان، سکونتگاههاي انسانی اعم از شهر و یا روستا، با مسائل و مشکلاتی از قبیل مهاجرتهاي روستا - شهري، فقر، پایین بودن سطح اشتغال و سطح بهرهوري در بخش صنعتی و کشاورزي، فقدان یا کمبود زیربناهاي رفاهی و خدماتی، بیکاري و کمبود درآمد مواجهاند. این در حالی است که تعداد قابل توجهی از سکونتگاههاي شهري در کشور به لحاظ موقعیت مکانی و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر و به خصوص در ارتباط با گردشگري مذهبی داراي زمینههاي مناسبی براي توسعه فعالیتهاي گردشگري میباشند (خلیلوند و کرمی، 1395، 885).
گردشگري مذهبی یکی از قدیمیترین اَشکال گردشگري در گذشته و مهم در حال حاضر در سراسر جهان است (تقوایی و همکاران، 1389،40)، و به عنوان یکی از راهکارهاي بسط توسعه و تبادل فرهنگی و تعامل اجتماعی میان اقوام و ملتها امروزه آثار زیادي را براي هر جامعهاي میتواند داشته باشد که با برنامهریزي صحیح باید آثار مثبت آن تقویت و از پیامدهایی منفی آن با ارائه برنامهریزيهاي متنوع فرهنگی و اجتماعی به صورت مداوم و مستمر جلوگیري نمود. امروزه به دلیل اثرات چشمگیری که فعالیتهای گردشگری در اقتصاد مناطق پذیرنده گردشگران بر جای میگذارد، توجه فراوانی به این زمینه از فعالیت معطوف میگردد. گردشگری صرفاً در بهرۀ اقتصادی خلاصه نمیشود بلکه این بهره را از زوایای مختلفی همچون بالا بردن سطح درآمد و در پی آن بالا بردن سطح زندگی که با توسعه فضایی امکانپذیر میباشد میتوان جستجو کرد. پس میتوان گفت در مناطقی که شرایط استفاده از بخش گردشگری موجود میباشد، امکان توسعه فضایی و توسعه همه جانبه آن مناطق نیز امکانپذیر میباشد. یکی از مهمترین انگیزههای مهم گردشگری در جهان، انگیزه مذهبی و زیارتی است (ابراهیمزاده و همکاران، 1390، 116). امروزه بحث گردشگری مذهبی به یکی از شاخههای مهم بخش گردشگری در حوزههای گردشگری فرهنگی مبدل شده است. این بخش به موجب موقعیت مذهبی در برخی از شهرهای ایران مانند استانهای خراسان، قم، شیراز و... توانسته است نوعی توسعۀ فرهنگی پایدار را برای کشور ایران رقم بزند. از این رو میتوان گفت این نوع گردشگری یکی از پایدارترین انواع گردشگری است. در این راستا بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی میتوانند بر عمران و آبادانی منطقه تأثیرگذار باشند و در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی و تجاری نیز برای مردم ایجاد کنند.
در این میان، در استان قم نیز با دارا بودن جاذبههای زیارتی و مذهبی متعددی میتواند مورد توجه گردشگران بسیاری از ایران و جهان قرار گیرد. اما به نظر میرسد این شهر نتوانسته به جایگاه واقعی خود در عرصه جذب گردشگر به ویژه به لحاظ ضریب ماندگاری گردشگران دست یابد. با توجه به اهمیت صنعت گردشگری در جهان امروز و نقش مکانهای مذهبی در جذب گردشگران و تأثیر آن بر توسعه فضایی مناطق مختلف مانند استان قم که دارای پتانسیلهای گردشگری مذهبی غنی مانند حرم حضرت فاطمه معصومه (س) که دومین قطب زیارتی کشور بعد ازحرم امام رضا (ع) و مسجد مقدس جمکران به عنوان دو مورد از شاخصترین آنها میباشد که با نگاه مدیریتی به این منطقه و برنامهریزی صحیح، شاهد احیای توسعه فضایی آن باشیم و در نهایت محیطی مناسب جهت جذب گردشگران یه صورت پایدار مهیا شود (موسوی و همکاران، 1393: 826). از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اثرات اقتصادی و اجتماعی گردشگری مذهبی بر توسعۀ فضایی استان قم با توجه به ویژگیهای برجستۀ گردشگری مذهبی استان قم، درصدد است ضمن تبیین جایگاه گردشگری مذهبی، به تحلیل این اثرات در توسعۀ فضایی استان بپردازد.
پیشینۀ تحقیق
در رابطه با برنامهریزیهای مختلف در حوزه گردشگری و به ویژه مرتبط با قلمرو این پژوهش تاکنون پژوهشهایی صورت گرفته است که هر کدام تلاش کرده حوزه، مولفه و بخشهایی را مورد مطالعه قرار دهند. از جمله: ابراهیمزاده (1390)، در پژوهشی برنامهریزی استراتژیک توسعه گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی را در شهر قم مورد مطالعه قرار داده است. نتایج نهایی مبین است که استراتژیهای قابل قبول در برنامهریزی گردشگری مذهبی این شهر، در اولویت نخست استراتژیهای محافظه کارانهاند، و در واقع استراتژیهای تهاجمی در اولویت دوم برنامهریزی قرار میگیرند. در پژوهشی با عنوان سنجش تأثيرات اقتصادي، اجتماعی- فرهنگي و زيست محيطي توسعة گردشگري با مطالعه موردي شهرستان مشكين شهر، که توسط ضرابی و اسلامی پریخانی انجام گرفت، نتايج پژوهش نشان داد كه توسعة گردشگري در شهرستان مشكين شهر آثار نامطلوبي را در محيط زيست به وجود آورده است. همچنين، توسعة گردشگري در توسعة اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي شهرستان مشكين شهر تأثير داشته است ( ضرابی و اسلامی، 1390). احمدی شاپورآبادی و سبزآبادی (1390)، در مقالهای با استفاده از مدل راهبردی سوات، ظرفيتهاي توسعه گردشگري مذهبي ـ فرهنگي کلان شهر قم را مورد ارزیابی قرار دادهاند. نتايج پژوهش نشان داد که استفاده بهينه از جاذبههاي مذهبي، تاريخي و فرهنگي شهر قم در کنار سودآوري اقتصادي آن منجر به ترويج و گسترش ارزشها و فرهنگ اسلامي در سطوح بينالمللي، منطقهاي و ملي ميشود. قریشی گندوانی در مقالهای باعنوان نقش گردشگری مذهبی در توسعه حومه شهر به مطالعه موردی امامزاده باراجین قزوین پرداخته است. محقق راهبرد اصلی را در توسعه حومه شهر قزوین، توسعه گردشگری مذهبی با تاکید ارتباط دو سویه بین اشکال گردشگری پیشنهاد داده است (قریشی گندوانی، 1391). در پژوهشی دیگر که توسط میردیلمی و مزیدی با عنوان بررسی وضعیت گردشگری مذهبی دراستان گلستان با مطالعه موردی امامزاده شیخان شهرستان علی آبادکتول صورت گرفت، نتايج تحقیق نشان داد که با توجه به اعتقاد مردم به امامزادهها که باعت توجه مردم به اين اماکن شده است و به دلايلي همچون عدم سرويس بهداشتي تمیز و کافي، پارکینگ، توجه دولت به اين مكانها، عدم سرمايهگذاري بخش خصوصي و دولتي، به عنوان يكي از عوامل مهم دفع کننده مكانهاي مذهبي نیز ميباشد ( میردیلمی و مزیدی ،1393). میثاقی و روحانی قادیکلائی، در مقالهای با عنوان اصول سازماندهی فضایی بافتهای شهري برخوردار از عناصر شاخص مذهبی، با مطالعه امامزاده عباس ساری و امامزاده اسماعیل قائمشهر ساختار فضایی و استخوانبندی بافتهای متأثر از عناصر و شاخصهای مذهبی را مورد تحلیل و بررسی قرار دادهاند. مهمترین نتایج مستخرج از این پژوهش، تدوین اصول سازماندهی فضایی به عنوان الگویی براي برنامهریزي و طراحی بافتهاي پر و خالی برخوردار از عناصر شاخص مذهبی است.( میثاقی و روحانی قادیکلائی، 1393). در پژوهشی دیگر که توسط اگرسی2 در کشور ترکیه انجام گرفت، مشخص شد که گردشگری مذهبی دارای ظرفیت زیادی برای توسعه در کشور ترکیه میباشد. همچنین بیشترین ظرفیت برای توسعه در بخش مرکزی و آناتولی جنوب